PSYCHOLOGIE
en

GEESTELIJKE BEWEGINGEN

Introductie:

Michael Rogge blikt terug op zeventig jaar ervaring met geestelijke bewegingen. Hij is bijzonder geïnteresseerd in hun invloed op leden, waarmee hij gedurende lange tijd over de gehele wereld kontakt heeft gehad. Het is hem opgevallen dat een groep zich altijd volgens een bepaald patroon ontwikkelt. Als mensen tezamen komen met een gezamenlijk doel voor ogen ontwikkelen zich psychologische processen, zonder dat zij zich daar zelf rekenschap van geven. Hieronder enige van zijn observaties.

Psychologische groepsmechanismen

Alvorens te beginnen wil ik er duidelijk over zijn dat ik er niet op uit ben om leden van sekten of bewegingen te kleineren. Integendeel, ik ben er zelf lid van. Dat betekent echter niet dat we onze ogen moeten sluiten voor de psychologische processen die er zich binnen afspelen. Als die niet onder ogen gezien worden kunnen zij knagen aan de wortels van een beweging, of die in een richting sturen die de oorspronkelijke oprichter nooit bedoeld had. Als mensen zich scharen in groepen onderwerpen zij zich aan onderbewuste dwangmatigheden, waar zij zich nauwelijks van bewust zijn.

Toch is bundeling van krachten en onderling kontakt zeer belangrijk om een gemeenschappelijk doel te bereiken, een visie uit te dragen en er naar te leven, of innerlijk een transformatie teweeg te brengen, die alleen niet bereikt had kunnen worden. De medemens houdt immers de zoeker altijd een spiegel voor.

Hieronder volgt een voorlopige opsomming van de factoren die bij geestelijke bewegingen een rol spelen. Een psycholoog zou hetzelfde kunnen doen voor andere groeperingen, zoals postzegelverzamel-, of sportverenigingen (altijd doen een paar bestuursleden het werk, terwijl anderen toekijken, of bekritiseren, etc. etc.). Victor Mansfield heeft de diepte-psychologie in de guru-discipel verhouding belicht. Margeret Singer deed dat voor groepen die zich bezighouden met gezondheidsbevliegingen, commerciele zakelijke trainingsprogramma's, cursussen om snel rijk te worden enerzijds, en anderzijds fundamentaliste religieuse sektes, en groepen die zich bezighouden met trainingen gebaseerd op disciplines uit diverse kulturen, om er financieel beter van te worden. Bij hen zijn de volgende tendensen tot dubieuse vormen uitgegroeid.

Op die zal ik mij niet richten. Ik wil het hebben over de bekende geestelijke en religieuse bewegingen, waarvan vele van ons lid zijn omdat ze ons voldoening geven en onze geestelijke aspiraties er in vorm krijgen. Als ik ongewild de lezer in zijn oprechte overtuiging gekwetst heb, bied ik al bij voorbaat mijn verontschuldigingen aan. Mijn enige bedoeling is om zijn, of haar aandacht te vestigen op struikelblokken, die zich misschien helemaal niet voordoen in zijn/haar situatie.

De hoofd kenmerken:

In welk opzicht stemmen kenmerken en krachten binnen geestelijke bewegingen overeen?

1. De beweegredenen van de leden om zich aan te sluiten.
2. Het gezag van de leider/oprichter.
3. Geloof in een leer, openbaring, of uitspraken.
4. Alleenzaligmakendheid van de beweging.
5. Verlossing door doop, inwijding, of bekering.
6. Geloof in een voorspelling, of profetie.
7. Geloof tegenover intellect.
8. Gezamenlijke beoefening van een ritueel.
9. Offervaardigheid, geheimzinnigheid rond financiën. Gunsten voor de welgestelden.
10. Afkeurenswaardig gedrag van leden onderling.
11. Angst voor uitzetting.

1. Beweegredenen voor leden om zich aan te sluiten.

Er zijn vele soorten leden, ieder met zijn eigen motivatie.

Ten eerste zijn er degenen die zich hebben laten leiden door een oprechte geestelijke aspiratie, bereid om daar een offer voor te brengen.
Anderen hebben gezocht naar een waarheid die de gruwelijke werkelijkheid te boven gaat, verklaart en een uitweg wijst.
Een persoonlijk gevoel van gemis, een verborgen gehouden afwijking, een lang gekoesterde intieme brandende vraag die naar een oplossing, een sleutel doet verlangen, is een andere beweegreden.
Ook een gevoel van isolatie en eenzaamheid kan tot aansluiting doen besluiten. Gemis aan werkelijk goede kontakten kan een persoon doen verlangen naar een broederschap van gelijkgestemde zielen. De doeleinden van die groep moeten begrijpbaar blijven en niet te hoog gegrepen. Een godsdienstige achtergrond zal hen doen neigen naar een Christelijke sekte als de Jehova Getuigen.
Voor jongeren kan het een uitweg betekenen om niet de grauwe harde materialistische maatschappij te hoeven binnentreden. Zij zijn in een idealistische levenscyclus, bereid om studie en carrière op te geven voor een waardig doel. Sommige oudere mensen kunnen nooit tot een keuze komen en dwalen van de ene groep naar de andere, zonder ooit het ideaal te vinden.

Hoe afhankelijker de persoon is, des te meer zal hij gebonden geraken aan de gemeenschap van zijn keuze. Leden die groep-mechanismen onderkennen en bereid zijn met ze te leven ter wille van hun toewijding aan het ideaal, zullen het meeste profiteren, zij het dat ze misschien niet de waardering oogsten die hen toekomt.

2. Het gezag van de leider, oprichter.

Geestelijke bewegingen ontstaan gewoonlijk rond een vader/moeder figuur die, vanwege een bijzondere openbaring, boodschap, waarheid, of inzicht, vertrouwen en gezag heeft verkregen. Zijn/haar charisma heeft een kring van trouwe volgelingen doen ontstaan die geen kwaad van hem/haar wil weten, ondanks dat de levenswandel wel verwondering en zelfs twijfel kan wekken.
De leider ontleent zijn prestige aan het gezag van een geëerd geestelijk persoon in wiens voetsporen hij treedt, een esoterische traditie die hij vertolkt, zijn nobele afkomst, of de wijsheid van een grote geest die hij doorgeeft.
Hij vertegenwoordigt het arche-type in het onderbewustzijn van de aanhangers - de wijze vader, of moeder. Op volgelingen die hun vader/moeder complex op hem/haar projecteren oefent hij een dwingende invloed uit. Hij kan ook totale overgave aan zijn pad eisen (Barry Long).

Vrouwen hebben de neiging om verliefd te worden op het leiderfiguur, verafgoden hem, doen alles om bij hem in het gevlei te komen. Het liefst maken zij zich onmisbaar in zijn onmiddellijke nabijheid. Langzaam nemen zij de macht over. Zijn er meer vrouwen in het spel dan kan een hevige jaloesie ontbranden die zijn repercussie op de gehele beweging kan hebben (Osho).

Tijdens zijn leven kan de leider door zijn gezag uitwassen bijsturen, reageren op reacties uit de buitenwereld, de leer her-interpreteren. Na zijn dood verdwijnt die flexabiliteit, een status quo treedt in. Tenzij dan een verlicht figuur (een Paulus) hem opvolgt, die een nieuwe wending geeft aan de ingeslagen weg (ten goede of ten kwade), maakt zich rigiditeit meester van de beweging.

3. Geloof in een leer, openbaring of uitspraken.

De uitspraken van de leider worden gedaan met grote zekerheid, alsof het het woord van God betrof en soms als zodanig voorgesteld. Hoe ondoorgrondelijker de uitspraken hoe beter. Begrijpbaarheid is geen noodzaak voor de geheime leer. Tenslotte gaat die het verstand te boven en berust op strikt geloof. Veelvuldige herhaling van de standpunten kan leiden tot het gevoel van grote logica en vanzelfsprekendheid.

Leden geven nieuwe betekenis aan woorden, spreken met elkaar in een begrippen-taal die als jargon op de buitenstaander overkomt (groepstaal). Het gevolg is dat men zich nauwelijks begrijpelijk naarbuiten kan uitdrukken of begrippen uitleggen. Daardoor gaat kontakt met de buitenstaander verloren (De 4de Weg van Ouspensky/Gurdjieff).

4. Alleenzaligmakendheid van de beweging.

Bewegingen plegen zich boven de anderen te stellen. Er moet tenslotte een goede reden bestaan om zich uitgesproken bij hen aan te sluiten. Sommigen presenteren zich als de enige weg naar verlossing. Zij zijn God's uitverkorenen als het ware. Anderen wekken bij aanhangers verwachtingen, waarvan de inlossing telkenmale naar de toekomst verschoven wordt.

Andere groepen zijn modern en staan zich voor op openheid. Bij hen hoeft men geen leer of meester te volgen. Kortom spirituele bewegingen bieden een boeket van redenen aan voor hun alleenzaligmakendheid.

Hieronder volgen enkele:

Nog nooit is de mensheid, dank zij de leider, deze methode, uitleg, of benadering geboden.
Schenk geen nieuwe wijn in oude vaten.
God's, of een bovenaardse, nieuwe boodschap aan de mensheid voor deze tijd.
Ophanden zijnd gevaar (atoom explosie, klimaatsverandering, milieuverontreiniging) roept om drastische maatregelen. Slechts voor de trouwe volgelingen bestaat nog een uitweg, mits zij zich volledig inzetten.
Een nieuw inzicht in een heilig boek (Bijbel) dank zij de openbaring/inzichten van de leider.
Een esoterische traditie, eens slechts toegankelijk voor adepten, wordt nu onthuld.
Een nieuwe leer/visie, gebaseerd op de laatste wetenschappelijke ontdekkingen, onthult de ware aard van de werkelijkheid.
De enige weg tot verlossing van de satanische aantrekkingskracht van de aarde, begeertes, of wedergeboorte cyclus, is het door de groep uitgestippelde werk aan zichzelf, hun discipline, of geloof, dat leidt naar de eeuwigheid, de multi-dimensionale werkelijkheid.
Voorbereidingswerk voor de komst van de toekomstige wereld leraar, messias, avatar.

Opmerkelijk is de felheid waarmee groepen elkaars verschillen benadrukken. Hoe dichter bewegingen bij elkaar staan hoe venijniger de rivalen worden bestookt, veel meer dan groepen die verder af staan. Dit doet zich in het bijzonder voor als een groep zich splitst. In het Christendom werd geen middel geschuwd om andere volgelingen van hetzelfde geloof, die er een andere mening op na hielden, te bestrijden. Het leidde tot afschuwelijke oorlogen.

Ondanks hun vredelievende voorkomen hebben ook nieuwe spirituele genootschappen als de Theosofie en Rozenkruizers, na splitsingen, oud-leden fel beschuldigd.

Aanvallen op paranormale genezing en zienswijzen door de Stichting Skepsis doen denken aan de geloofsijver van een Christelijke kruistocht. Haar amerikaanse evenknie, de CSICOP, zou banden hebben met The American Humanist Association met zijn rationalistisch/materialistische zienswijze uit het begin van de 20ste eeuw. In psychologisch opzicht onderscheiden zij zich echter niet van de hier genoemde geestelijke bewegingen.

5. Verlossing door doop, inwijding of bekering.

Sommige sekten trekken maar al te gaarne volgelingen. Zij heffen soms hoge instap- en contributiegelden. Anderen bekeren uit geloofsijver.
Veel bewegingen werpen echter een dam op door middel van een inwijding om de geschiktheid van de beginneling te testen alvorens hij als lid van de groep wordt aanvaard. Daarna zullen zij deel hebben aan de toekomstverwachtingen. Eenmaal als lid aanvaard zullen zij trouw blijven, uit angst uitgestoten te worden.

De nieuw aangekomene kan een bekering ondergaan, waardoor een geheel nieuwe visie op de betekenis van het leven ontstaat, meestal zoals de sekte die ziet. Zijn vroegere leven en alle kontakten verliezen hun waarde. Wellicht heeft hij al zijn vroegere "zonden" opgebiecht aan de gemeenschap om schoon schip te maken. Daarna voelt hij/zij zich verlost - een gevoel van vrede, geluk en transcendentie vervullen hem/haar.

6. Geloof in een voorspelling of profetie.

De zelfmoord acties bij sektes als de Heaven's Gate hebben dringend de aandacht gevestigd op de rol van voorspellingen en de daardoor geschapen verwachtingen. Prof. F.Rutten verwachtte stellig de terugkeer van Jezus op 11 april 2002 tussen 20u.30 en 20u.45 en toog met 200 gelovigen naar het Spaanse dorpje Garabandal om het wonder te aanschouwen.

Gemeenschappelijk geloof in een voorspelling is namelijk een krachtig bindmiddel. De aantrekkingskracht van de eerste Christelijke gemeenschappen wordt o.a. verklaard door de verlossing die zij in het vooruitzicht stelden bij het naderende einde van de wereld. De bekeerlingen wachtte Gods koninkrijk op aarde.

Volgens Mattheus 24:23 voorspelde Jezus aan zijn toehoorders: "Deze generatie zal niet voorbijgaan alvorens deze dingen zijn geschied." Naar gelang de tijd verstreek putte men zich uit in allerlei argumenten om het uitblijven van het einde der tijden te verklaren. Een van de slappe excuses was dat de profetie slechts de vernietiging van Jeruzalem betrof. Dat verklaarde nog steeds niet waarom alle andere uitspraken in het Nieuwe Testament impliceerden dat het ophanden zijnde Laatste Oordeel in hun levensdagen verwacht mocht worden.

Jehova's Getuigen hebben zich er op voorgestaan de eindtijd aan de hand van de bijbel te kunnen berekenen. Oudere leden die daar geen moment aan twijfelden, hebben de ontluisterende ervaring moeten ondergaan verschillende malen in hun leven het uitblijven van het aangekondigde onheil te moeten bagatelliserenen om hun gezicht te redden.

Voor de Islam geldt hetzelfde: Moslem terroristen begaan zelfmoordacties in de verwachting van een grandioze beloning in het Paradijs.

Maar voorspellingen zijn niet voorbehouden tot geloofsgemeenschappen. De New Age beweging wekt ook verwachtingen. Vijftig jaar lang is al een ophanden zijnde landing van vliegende schotels voorspeld. Verschillende UFO groeperingen hebben zich opgeworpen als eerste kontaktpersonen voor buitenaardse wezens.

Sociologen hebben de gevolgen van het niet in vervulling gaan van voorspellingen bij een UFO groep bestudeerd. Tegen de verwachting in leidde dat in den beginne tot versterking van de onderlinge band. Het uitblijven van een gebeurtenis werd geweten aan een misverstand, onvolledige inzet, of gebrek aan geloof van de leden. Om het hoongelach van de vijandige buitenwereld te ontlopen bouwden ze een nog hechtere muur om zich heen. Maar als een voorspelling ook de derde keer niet uitkwam sloeg teleurstelling toe en zette verloop in.

In andere bewegingen was de wederkomst van Christus een centraal thema (Benjamin Creme). In de Theosofie werd het naarbuiten treden van de Meesters van Wijsheid in 1975 verwacht. De trance-boodschappen van Edgar Cayce leiden bij velen tot het geloof in ophanden zijnde natuurrampen tegen het einde van de twintigste eeuw. De obscure kwatrijnen met astrologische voorspellingen van Nostradamus uit de 16de eeuw hebben de geesten al eeuwenlang bezig gehouden. Zij het dat ze telkens weer verschillend werden uitgelegd om ze te rijmen met de gebeurtenissen van die tijd.

Toch kunnen ze aanwijzingen bevatten. Bij de ramp in Amerika vlogen twee vliegtuigen te pletter op het World Trade Center in New York. Het 87ste kwatrijn in het eerste boek van zijn Centuries zou kunnen slaan op een geweldig vuur dat wolkenkrabbers in New York doet sidderen. Ook kwatrijnen IX, 92 (Bush bezoekt niet onmiddelijk de plaats des onheils New York) en X, 59 (World Center zakt in) zouden aanwijzingen bevatten.
Opmerkelijk is dat deze voorspellingen het onheil niet hadden kunnen doen voorkomen. Slechts achteraf kan men hier aanwijzingen in zien.

Men vraagt zich wat dit betreft af hoe het met de groep People Forever International die enige jaren geleden in de publiciteit kwam doordat men verkondigde door onwankelbaar vertrouwen onsterfelijk te worden. Hoeveel leden zouden er moeten sterven om hun geloof aan het wankelen te brengen? (Na het schrijven van deze tekst in 1996 blijkt deze sekte in 1998 opgeheven te zijn na sterfgevallen onder haar aanhangers!)

Toch zien we dat Jehova Getuigen door gemanoeuvreer met Bijbelse teksten onuitgekomen voorspellingen behendig weg kunnen redeneren.

Men zij gewaarschuwd: geloof in voorspellingen kan leiden tot desastreuze gevolgen

7. Geloof tegenover intellect.

De hoeksteen van het geloof van orthodoxe Christenen is het absolute geloof dat de Bijbel het woord van God is . Intellectuele analyse van de feiten die het geloof ondersteunen staat gelijk aan ketterij. Hetzelfde geld voor de Islam en de Koran.

Vaak leiden de oefeningen, ritueel en herhaling tot het verlagen van de bewustzijnsdrempel. Suggestie begint dan een belangrijke rol te spelen. Leringen en geloofsartikelen worden dan als de absolute waarheid ervaren. De toestand van zeker weten treedt in. Er is geen spoor van twijfel meer over alles wat wordt onderwezen, al is het zonder enige feitelijke onderbouwing.

8. Gezamenlijke beoefening van een ritueel.

Samenzang, ritueel en (onbegrijpbare) handelingen zijn sterk bindende factoren. Daarnaast zijn er een speciaal dieet, naamsverandering, kleding, of een gemeenschappelijke tegenzin in iets of iemand.

Gemeenschapswerk geeft het gevoel samen bezig te zijn en verenigt zodoende de deelnemers. Dat geldt ook voor publieke bekeringsacties, verbouwing en vernieuwing van de groepslokalen, secretarieel en huishoudelijk werk (School voor Filosofie). Een dunne lijn scheidt hier deelname van exploitatie.

Dubieus kunnen bijeenkomsten (encounter, oer-schreeuw) genoemd worden, die vooral in de jaren zeventig in zwang waren. Deelnemers werden dan aangezet om elkaar om beurten te bekritiseren. Het gevolg was vaak dat de uitverkorene in een crisis raakte onder druk van de absurde beschuldigingen en beledigingen, waardoor een soort hersenspoeling optrad.

9. Offervaardigheid, geheimzinnigheid rond financiën, gunsten.

Financiën zijn altijd een heikele zaak. Groepen zijn altijd uit op groei. Daarbij spelen financiën een belangrijke rol. Het afleggen van verantwoording daarvoor wordt niet opportuun en op zijn plaats geacht. In deze lacune willen bestuursleden wel eens onachtzaam worden in het besteden van de ontvangen contributies.

Ambitieuse plannen vereisen veel geld. Dit is de ideale broedplaats voor gunsten aan tot filantropie neigende welgestelde leden. De gulle gever wordt eerder in vertrouwen genomen en toegelaten tot de kring van vertrouwenspersonen, tot ongenoegen van de minderbedeelden.

Van leden wordt vaak verwacht dat ze diensten verlenen aan de groep. Dat wordt eerst dubieus als zich dat ook uitstrekt tot werk in commerciele ondernemingen en winkels (Paideia). Men zal zich er bij neer moeten leggen dat de meeste bewegingen er financieel op vooruitgaan in de loop der jaren. Verzoeken om restitutie van bijdragen worden zelden of nooit ingewilligd.

10. Afkeurenswaardig gedrag van leden onderling.

Mensen in een kudde vertonen nu eenmaal niet de beste zijde van hun aard. Onderbewuste drijfveren nemen het van hen over. Dit geldt ook voor de mens die naar het geestelijke streeft. Hij kan een gespleten gedragspatroon ontwikkelen. Enerzijds is er de geestelijke persoonlijkheid, van wie men de indruk heeft meester te zijn over zijn driftleven. Hij is wijs, vriendelijk en verheven naar buiten toe. In de schaduw schuilt echter de persoonlijkheid die naar de achtergrond verbannen is, behept met alle verdrongen menselijke zwakheden. In onbewaakte ogenblikken ziet het zijn kans om de kop op te steken en zich uit te leven, zonder dat de persoon zelf zich dat bewust is. Het gevolg is liefdeloos gedrag, afgunst, kwaadsprekerij, scherpe tong, ongevoeligheid, ongefundeerde kritiek en erger, dat geheel indruist tegen het beeld dat men heeft van een dergelijk charismatisch figuur. Dit hoeft zich niet tot de leiders te beperken - voor ieder die naar het hogere streeft staat deze valkuil open. Het onverklaarbare gedrag leidt tot bittere teleurstelling en verloop van leden. Indien de persoon zich wel bewust wordt van de aard van zijn gedragingen, kan berouw en een schuldcomplex het gevolg zijn.

11. Angst voor uitzetting.

Hoe meer leden zich overgeven aan een groep, des te meer zij reden hebben om uitzetting te vrezen. Zij hebben er misschien hun spaarpot in geïnvesteerd (Scientologie), of een percentage van hun inkomen afgedragen hebben, hun studie nooit afgemaakt hebben, of kansen voor een carrière laten schieten.

Een lid kan zich vervreemd hebben van familie en vrienden. Zij hebben zijn plotselinge bekering niet kunnen volgen, noch waarderen. Zijn fanatisme en geloofsijver hebben hen schuw gemaakt. De bekeerling heeft daarop steun en begrip bij zijn nieuwe vrienden gevonden.

Isolatie van de vroegere omgeving kan ook van de groep zelf uit gaan. Vroeger kleedden leden van de Bhagavan beweging zich in het rood/oranje en droegen mala's met een foto van hun meester om de hals. Zodoende zonderden zij zich af van de wereld. De Hare Krishna beweging gaat zelfs verder. Hun leden gaan de straat op in oosterse gewaden voor hun zang en dans routines.

Bij de meeste bewegingen is de vervreemding veel meer subtiel en het noodzakelijk gevolg van hun houding tegenover de materialistische maatschappij.

De ware aard van de zogenaamde vriendschappen binnen de groep wordt eerst onthuld nadat een gelovige de gemeenschap verlaten heeft. Tijdens hun lidmaatschap hebben ze dit wel eens zien gebeuren, maar het viel niet op omdat de zonden van de afvallige breed uitgemeten werden. Als degene het zelf overkomt ervaart hij de vernedering van niet meer gegroet te worden door zijn vroegere vrienden. Zijn huwelijk kan op spel komen te staan, zijn kinderen herkennen hem niet meer. Hij zal zich diep schamen voor de intieme geheimen die hij in momenten van vertrouwen aan de gemeente opgebiecht heeft. De uitgestotene voelt zich in een afgrond geworpen. Verstoken zijn van alle sociale kontakten, het leven te zien instorten, is een schokkende ervaring. De wanhoop waartoe het kan leiden is van een niet te onderschatten diepte. Het ex-lid wordt verbitterd en kan zelfs in een suicidale toestand geraken.

Met deze treurige kanttekening over extreme situaties kom ik aan het eind van mijn observaties. Leden die lid zijn van een beweging herkennen misschien enige van de genoemde overeenkomsten en mechanismen.

Zo opgesomd zou de eerste reactie kunnen zijn om nooit tot een groep toe te treden. Laten we echter wel in gedachten houden dat het juist een uitdaging moet zijn om deze obstakels het hoofd te bieden om vruchten te plukken uit het samengaan met gelijkgestemden. Een vereiste is dat de geschetste automatismen worden onderkend en niet weggewuifd. Hoe dichter mensen op elkaar leven hoe meer spanningen op zullen treden. Weinig communes (Walden) zijn een lang leven beschoren. Hoofdkwartieren staan erom bekend broeikassen te zijn van kwaadsprekerij, afkeer en cynisme.

Laat dus niet de moed varen en sluit u aan bij een groep die u het beste ligt. Een verliefd stel trouwt per slot rekening ook, zonder acht te slaan op alle echtelijke schipbreuken die ze om zich heen zien. Zij hebben genoeg liefde en vertrouwen om een duurzame gemeenschap met elkaar aan te durven zonder zich over de gevolgen te bekommeren.

Zich betrokken voelen bij andere mensen leidt tot persoonlijke groei, als voorzien wordt wat het met zich meebrengt. De medemens houd je altijd een spiegel voor. Hoe meer men op eigen benen staat, hoe meer men de vruchten zal plukken van samenwerking met anderen. Het gezegde "Het is beter te geven, dan te nemen" is niet slechts moralistisch bedoeld. Ze is hier zeker van toepassing.

©MICHAEL ROGGE

Literatuur:

Antares, Pilar : Heeft een goeroe ook familie? Luna Tarlow's ervaringen met haar zoon Andrew Cohen. (In Bres # 190 jun/juli '98)
Barker,E. & Singelenberg,R.: Nieuwe religieuze bewegingen (1996)
Conway, Flo/Siegelman, Jim: Knappen (1980)
Elling, M.F.: Het einde der tijden (1996)
Festinger, Riecken & Schachter: When prophecy fails (1955)
Gelder, B. van: Zoekers naar waarheid (1963)
Gennip, Kareem van: Goeroe Adi Da: Genie of charlatan (In Bres #184 jun/jul'97)
Gould, Stephen Jay: Vraagtekens bij het millennium (1997)
Hamersveld, M.v. & Klinkhamer, M.: Messianisme zonder mededogen (1998)
Hoffer, Eric: The true believer (1951)
Lans, Jan van der: Volgelingen van de goeroe (1981)
Needleman, Jacob: The new religions (1972)
Jung, C.G.: Archetypen (1977)
Koestler, A.: De lotus en de robot (1960)
Kranenborg, Dr.Reender: Eindtijdbewegingen (1996)
Mansfield: The Guru-Disciple Relationship: Making connections and withdrawing projections.(1996 - beschikbaar op Internet, http://www.lightlink.com/vic//guru.html)
Muijen, Annet: School voor Filosofie. Portret van een enge sekte (HP - 7 nov.1978)
Paijmans, Theo: Kosmisch netwerk (1996)
Peck, M.Scott: The different drum (1987, ook in het nederlands verschenen)
Rogerson, Alan: Miljoenen, die nu leven, zullen nooit sterven (1971)
Schmidt, Maurits: Op reis naar de eindtijd (Parool 5 april 1997)
Singer, Margeret Thaler: Cults in our midst (1995)
Somers, Herman H.: Jehova's Getuigen. Naar het einde van de wereldchaos? (1995)
Vrij Nederland: De ontsekting is nog niet begonnen. Psychische dwang, seksuele intimidatie. (12 aug. 1995)
Wilson, Bryan: Charismatisch leiderschap (1978)
Zweig, Conny & Abrams, Jeremiah: Ontmoeting met je schaduw (1993)

Bovenstaand artikel verscheen in het tijdschrift BRES van okt/nov '96.
Voor verdere aanvullingen, literatuur en links zie de uitgebreidere engelse versie van dit artikel en meer links/literatuur door hier te klikken.

Link:

Buitenlandse Links:

Terug naar index-pagina met meerdere artikelen over soortgelijke onderwerpen.

OP NAMEN EN ONDERWERPEN OP DEZE WEBSITE (click)

Pagina op het web sinds 15 november 1996. Bijgewerkt: 18 maart 2017

PSYCHOLOGIEen