Een jaar later, in 1939, zijn IJsbrand's prestaties in de vijfde klas ronduit
slecht. Op zijn kerstrapport heeft hij van de tien vakken zeven onvoldoende.
Hij heeft nog steeds de flamboyante heer Disma als onderwijzer. Die heeft er
geen gemakkelijke klus aan om zijn steeds groter wordende klas van meer dan
veertig leerlingen in het gareel te houden.
Er is één leerling die zich niet aan Disma's ijzeren discipline wil
onderwerpen. Freddie van Dam werkt als een rode lap op een stier bij de onderwijzer. Freddie
blijft fluisteren achter in de klas als hem dat verboden wordt. Disma is
briesend en stuift naar hem toe en grijpt hem
bij de haren, waarop Freddie zijn pen naar hem toewerpt. Hij wordt de klas uitgesleurd. IJsje kijkt met verbazing toe en bewondert de moed van Freddie. Hij
verwondert zich tegelijkertijd over Freddies naïviteit. (Freddie werd onderwijzer in zijn latere leven
en zou een dwarsligger blijven tegenover meerderen. Geen wonder dat hij een bewonderaar werd van Multatuli)
IJ gaat bezorgd met Disma praten over zijn zoontje. Disma heeft een bron van
bijverdiensten, bijlessen aan zwakke leerlingen. Als Disma dan ook de
verzekering geeft dat zijn zoontje dan over zal gaan besluit Rogge ook maar de
kosten van bijlessen op te hoesten - f 1,50 per les. Bij IJsbrand valt het
slecht. Daar moet hij nu zijn kostbare speeltijd aan opofferen! Tussen de
middag moet hij overblijven om sommetjes en dergelijke te maken. Disma eet dan
zijn boterhammetjes op. Later kijkt hij het werk na. Hij heeft maagklachten - de
zure lucht van zijn oprispingen vermengen zich met die van de boterhammen. De
lucht maakt IJsbrand onpasselijk. (Disma leed aan een maagkwaal waaraan hij na de oorlog overleed.)
Op 27 mei 1939 wordt IJsbrand tien jaar. Hij krijgt o.a. een dagboekje en
noteert daar ijverig in: Ik ben jarig. Wat ik gekregen heb: 2 boeken genaamd
'De Woudreus' en 'Harlekijntje op reis', gekregen van Drijver en Thomassen; 2
vulpotloden, één met vier kleuren van Drijver en één van Tinie. Van Pa mooie
inktpot die je omkeren kan. Van Moes een zeilboot en een vlakje en een inktlap.
Van Sam en Jurrie een mooie voetbal. Van mevrouw en meneer Kolb twee gulden.
Van tante An een popeye en een reddingsband ik heb ook een prettige dag
gehad.
Op die dag waren zijn vrienden Sam Presser en Jurriaan de Ruyter
uitgenodigd. Die waren in tegenstelling tot IJsbrand gek op voetballen, vandaar
hun cadeau. IJsbrand was eigenlijk een beetje gek op Sam die naast hem in de
bank op school zat. Hij leerde vanuit de synagoge Hebreeuws en tekende IJsbrand
de letters wel eens voor. IJsbrand had wel eens aan zijn moeder willen zeggen
hoe lief hij Sam vond, maar hield op het laatste nippertje zijn mond. Hij zou zijn verdere leven blijven zwijgen over zulke dingen. (Sam zou
de oorlog niet overleven. Hij werd afgevoerd en in 1943 in Dachau een paar
dagen voor zijn verjaardag vergast. Maar dat zou IJsbrand eerst veel en veel
later horen.)
Op de gemaakte foto staat ook een Optica filmprojector, die hij al eerder
had gekregen.
Op 29 mei: "We zijn weer naar het bosplan geweest maar nu met Moes en
tante An en Noes en Tinie. We hebben heen gelopen. Daar zijn we bij hoge bergen
zand gaan zitten, daar hebben we de hele middag gespeeld. Toen zijn we het
bosplan uitgegaan en daarna een bos bloemen geplukt. Het was een prettige dag.
In dat jaar gaat ook Kees (hij wordt dan niet meer Cor genoemd, omdat zijn kindse
oom Cor nu niet bepaald een voorbeeld was) naar de Spieghelschool eerste klas.
Hij kan goed meekomen.
Thea heeft een man op een bankje in het Vondelpark ontmoet. Hij is werkeloos
en werkt op haar gemoed in. Hij komt later aan de deur om van
haar een pakje boterhammen in ontvangst te nemen. IJ komt echter onverwachts thuis en stuurt hem jaloers ruw
weg. Vreemd genoeg maakt hij haar geen woord van verwijt.
Integendeel!
Zij zitten niet meer in de steun. Dat is de familie's eer te na, òf ze
zijn door het maatschappelijk hulpbetoon aangesproken om de steunuitkeringen
te restitueren, òf het is een clausule in het testament van IJ's overleden zuster Mien geweest.
Hoe het ook zij, Henny Rogge, met nichten Riet, Mieb en Cor, brengen nu dertig
gulden per week samen voor het gezin in Amsterdam. Thea krijgt daar twaalf
gulden per week van. Dat vindt ze niet genoeg en er komt ruzie over de verdeling. Thea
is al heel wat meer mans geworden en durft voor het eerst IJ te weerstaan.
Als de gemoederen hoog oplopen wordt IJ handtastelijk en begint te stompen.
Eens loopt ze met een blauw oog de deur uit naar haar zuster An. IJ blijft met de verbouwereerde kinderen achter. Nu moet hij ze voeden. Hij
kookt rijst, bakt een spiegelei, een mata-sapi, en voegt daar wat trasi
visplakjes aan toe, die een doordringende stank verspreiden. Tenslotte doet hij
op elk van de borden een stuk gelatine pudding. "Is dat niet
heerlijk?", vraagt hij de kinderen vol verwachting. Die meesmuilen. Ze
hebben zelden zoiets vies gegeten.
Zonder Thea is IJ geen mens meer. In geen tijd is ze weer terug, met een verhoging
van het wekelijks inkomen.
Internationale gebeurtenissen worden het gesprek van de dag. IJsbrand hoort
er thuis van. De Spaanse burgeroorlog was vagelijk tot hem doorgedrongen in
1936. Nu op zijn tiende maakt het nieuws van een oorlog tussen Engeland en
Duitsland meer indruk op hem. Ook met de moedige strijd van de Finnen tegen de Russen wordt meegeleefd. Er wordt voor hen gecollecteerd. Op school heeft hij geleerd waar die landen liggen
en hij leest nu heel wat beter de kranten, al is het alleen al voor de
stripverhalen van Mickey Mouse en Bruintje Beer.
|
|
|
Verjaardag 1941
|
Feestwinkel brengt vertier
Verkleedpartijen en voordrachten vindt IJsbrand ook geweldig. Als de nichtjes
er zijn en de familie zit te kaarten sluipen ze weg, graaien in de
kledingrekken, vinden schmink en komen tenslotte met hun verhitte kinderkopjes
tevoorschijn uitgedost in verfomfaaide jurken, hoedjes en mantels. De familie
houdt dan even op met kaarten en beladen hen met applaus en lofuitingen.
IJsbrand heeft veel van zijn spullen uit de feestwinkel. Die oefent een magische aantrekkingskracht op hem uit met hun maskers en fopmiddelen.
Zijn vader heeft hem wel eens mee naar binnen genomen om iets te kopen waarmee
ze iemand voor de gek konden houden. Zijn moeite werd vaak beloond. Omoe
slaakt een doordringende kreet als ze op bezoek een fop-kunstgebit in haar kop koffie vindt.
IJ heeft het dan niet meer van het lachen. Op feestjes worden namaakdrollen
gevonden, omgegooide inktpotten, en allerlei andere frivoliteiten,
zoals het mannetje in wiens achterwerk men een lont kan aansteken waarna een kunstdrol van as geproduceerd wordt.
IJsbrand heeft ook een goocheldoos, een hoge hoed, een toverstokje, een
toverzak waarin alles in de dubbele bodem verdwijnt. Kortom een gehele uitrusting met een boekje hoe
je goochelen moet. Een gezelschap amuseren, de aandacht krijgen, die hij zo
node van zijn vader mist, dat zijn de drijfveren die hem aansporen.
Eet meer bonen
Hij koopt in de feestwinkel ook wel eens schetsjes voor vermakelijkheden en partijen. Maar ze
zijn te flauw naar zijn smaak. Totdat hij er een vindt die "Eet meer bonen"
heet. Het gaat over een mannetje dat bezoek ontvangt van een reclameman die het eten
van bonen wil aanbevelen. Er volgt dan een aaneenschakeling van de
gebruikelijke misverstanden. IJsbrand studeert het met zijn vriendje Frits van
Unen in. Zij hebben er een daverend sukses mee en moeten het overal opvoeren:
eerst bij de familie, op school, op straat en tenslotte als er een demonstratie
op school wordt gegeven van het maken van gramofoonopnames, op de plaat.
Telkens schaven ze het bij om het nog leuker te maken. Zelfs in Deventer
voert IJsbrand het voor de familie met groot succes op.
Tekenfilm experiment
Een vriendje waarmee hij de liefde om voor te dragen deelt is Hans Götze. Zij bespreken plannen om een tekenfilm te maken door direct te tekenen op een blanco 35mm filmstrook. Experimenten in die richting zijn voorlopig nog niet hoopgevend.
Bij Hans is de belangstelling voor vrouwelijk schoon al ontwaakt. Hij krijgt IJsbrand niet mee.
IJ senior wil ook aan de voordrachtskunst van zijn zoon zijn steentje bijdragen. Zijn kennis gaat
echter niet verder dan de "Gedichten van den Schoolmeester" van
Gerrit van de Linde. Hij herinnert zich nog het oerkomische: "Een leeuw
is eigentlijk iemand, die bang is voor niemand!" en andere dijenkletsers. Ze gaan
samen de stad in om het boek te vinden. Op het Waterlooplein hebben ze geen
succes. Daarna lopen ze ettelijke antiquariaten af. Tenslotte is er één die
het heeft. Dat kost Rogge wel het lieve sommetje van een gulden. 'Zonde', vindt
zijn ondankbare zoon, die de gedichten onverteerbaar vindt en het boek verder
geen blik waardig keurt.
Het zijn niet de enige boeken die in huis komen. Op de veiling tikt Rogge
ook wel eens wat voor heel wat minder geld op de kop. De boeken zijn zo
verouderd dat er nauwelijks een bod op komt. "Uitvindingen en ontdekkingen
in de Negentiende Eeuw" bestaat uit meerdere banden. Dan is er "Voor
het Jonge Volkje" en "De Aarde en haar Volken" met prachtige gravures.
|
|
|
Maoris op oorlogspad
|
Gruwelijke beelden
Op een regenachtige middag plegen ze tevoorschijn te worden gehaald. Dan bekijken ze
weer die vreemde plaat van Maori's in Nieuw-Zeeland in oorlogstooi. Ze voeren
met een wrede grijs op hun getatoueerde gezichten een krijgsdans op met
omhooggeheven speren. Het merkwaardige is dat het lijkt of ze in de lucht
zweven - met alle benen van de grond.
Al even intrigrerend is de plaat die een slaaf toont die op het punt staat
door een Romeinse keizer in een basin met mensetende krokodillen te worden
geworpen omdat hij een kostbare vaas heeft gebroken. Hij kijkt heel angstig naar
beneden. Daar zijn de kadavers van vroegere lotgenoten nog in het water te
zien. Stom, dat hij die vaas gebroken had.
Wel wat vriendelijker zijn de boekjes met de avonturen van Bruintje Beer.
Dan komen de kleurpotloden en waterverf op tafel en worden de plaatjes
ingekleurd. Daar doen Tinie en Noes ook vaak aan mee. De muziek van de
radio-distributie staat dan aan en er komt snoep op tafel. Dan mijmert IJsbrand over
het plaatje van elfjes in een slee als Bruintje de Kerstman bezoekt. Die plaat
brengt een bijzondere stemming bij hem te weeg, die zijn hele leven nog zal
terugkeren.
Af en toe leest IJsbrand ook de kinderbijbel in goud op snee uitvoering. Hij
is verlucht met houtgravures van de verhalen van de Heer der Heerlijkheid op
Aarde. IJsbrandje kan maar niet begrijpen hoe het komt dat deze goede
man verstoten werd door zijn eigen volk. Maar ja, het leven was kennelijk
verraderlijk.
Een nieuwe wereld: boeken
Op school is een bibliotheek. IJsbrand heeft de aardigheid van het lezen
te pakken en leent regelmatig. Hij verslindt Dik Trom en Pietje Bell boeken,
"Om de Schatten van Il Tigretto", "Paddeltje". Ook
de futuristische boeken van Jules Verne en de zeeverhalen van kapitein Maryatt vindt hij boeiend.
Op Hartjes- en Koninginnedag eind augustus wordt er overal vuurwerk verkocht. Daar doet
IJsbrand ook graag aan mee. De rondwervelende zonnetjes, het bengaalse vuur, de
romeinse kaarsen, de gillende keukenmeiden, het is allemaal zo fascinerend.
IJsbrand mag voor een kwartje wat kopen en steekt het dan voor de hele familie
achter op het plaatsje af. De Ooo's en Aaaa's strelen hem.
Met de huurders hebben ze geen moeilijkheden meer. IJ mikt op verlofgangers
uit Indië om de beletage aan te verhuren voor f 30 per
maand, zodat zij zelf vrij wonen. In 1937 hebben ze familie Zweerman die een
motor- zeilschip in Nieuwendam laat bouwen. Als de "Redjekih"
klaar is vaart de huurder er het zeegat mee uit. Er wordt nooit meer iets van hem vernomen.
Daarna komt er de secretaris
van de gemeente Palembang, de Chinees Tjia, voor drie maanden wonen. In zijn
plaats komt een officier van de KNIL, Kolb, met zijn indische vrouw. Zij zijn
altijd erg vriendelijk tegen IJsbrandje.
Eens moet hij naar de schoolbioscoop aan het einde van de Overtoom. Hij
krijgt van mevrouw Kolb een dubbeltje voor de tram. Moes stelt hem voor het
bedrag te sparen en te gaan lopen. Die suggestie schiet wel wortel bij haar
zoon, die niet van spaarzin ontbloot is. Nou ja, hij heeft eens een cent uit
zijn beursje uitgegeven om zich met het pontje de Leidsekade over te laten
zetten. Hij heeft die man al jarenlang zijn passagiers in zijn pontje, al
trekkende aan een lijn, naar de overkant zien brengen. Nu smaakt hij voor een
cent ook dat genoegen, alhoewel hij niet precies weet wat hij aan de overkant
moet doen.
|
|
|
Matroos Rademaker sneuvelde in de oorlog
|
De oorlog komt nader
Kolb brengt ook wel eens matroos Rademaker van de marine mee bij de Rogge's.
Hij zal de komende strijd niet overleven. Zo'n bezoek brengt ook de realiteit
van de oorlog dichterbij. Op de journaals in de bioscopen en in de
nieuwsberichten wordt voortdurend melding van oorlogshandelingen gemaakt.
Hij staat versteld als hij berichten uit Japan leest dat Amerikaanse diplomaten uit de ambassade worden gesleurd en een schop tegen hun achterwerk krijgen. Dat men dat zo maar pikt!
Nederland is neutraal, maar paraat. Het hele leger is alert met fietsen uitgerust. Er wordt
al gehamsterd door lieden die daarvoor geld hebben en zich de eerste wereldoorlog weten
te herinneren. Op de radio klinkt het: "Holder-de-bolder, we hebben een
koe op zolder!, 'Wie heeft 'r suiker in de erwtensoep gedaan' en 'Karolientje heeft een hart van prikkeldraad'.
Met Sinterklaas 1939 komt er weer een pakket uit Deventer met rook- en
andere worsten. Kees is natuurlijk nog de enige gelovige. De familie in Deventer sturen kadoos: een spoortrein, gramofoonplaatjes met kinderliedjes, een heerlijke speculaaspop en verder snoep.
|
|
|
Sinterklaas in de Helmersstraat
|
Pa verhuurt de beletage aan vluchtelingen uit Oostenrijk waaronder families Schönhofer en Frädrich. Hij heeft een goed kontakt met hen, vooral de 'hübsche' dochters. Iedereen is welkom in huize Rogge zonder onderscheid van ras of nationaliteit. Dat was ook in Thea's straatje want in het vaandel van de Theosofie stonden ook al de verdraagzaamheidsbeginselen.
Op 12 januari 1940 neemt IJsbrand weer eens de pen op en schrijft met zijn
hanepoten in zijn dagboek: Vanmorgen naar school geweest. Vanmiddag was ik
van plan te gaan schaatsen in het Vondelpark. Maar Pa gaf mij 10 cent om een
boek te gaan huren. Ik had goed gekozen. Een boek van Jules Verne 20000 mijlen
onder de oppervlakte der zee, westelijk halfrond, waar ik vijf uur in gelezen
heb deze dag.
Er zijn door de gehele stad winkelbibliotheken waar boeken voor een dubbeltje
geleend kunnen worden - de voorlopers van videotheken. Pa leest altijd boeken over Indië, bijvoorbeeld van Szekely Lulofs: 'Rubber'. IJsbrand moet er ook wel eens een meebrengen voor zijn
vader."Vraag maar naar een realistisch boek", wordt hem ingeprent. Hij heeft geen idee wat hij bedoelt, zal het ook nooit te weten komen.
Oorlog breekt uit. Er vallen bommen.
Als Duitsland op 10 mei 1940 Nederland binnenvalt zijn de jongens in alle
staten van opwinding. Ze luisteren mee met de nieuwsberichten. De wildste
geruchten doen de ronde. N.S.B.-ers zouden spionneren. Duitse spionnen zijn per
parachute geland en lopen nu als nonnen vermomd rond.
De school is gesloten en IJsbrand loopt met zijn vader de binnenstad in. Op
het Damrak klinkt er luchtalarm. Dat is niet voor de eerste keer dat ze dat
horen want er waren al oefeningen geweest. Burgerwachten en
brandweervrijwilligers hadden op straat geoefend tot groot vermaak van de
kinderen. Over de hele stad zijn schuilkelders gebouwd.
Nu het oorlog en dus
menes is duiken de mensen op het Damrak de winkels in bij het luchtalarm. Ook Rogge stuift een
broodjeszaak naast de Cineac op het Damrak binnen. Even later klinken luide explosies. Na het
veilig sein blijken er bommen in de buurt op de Blauwburgwal gevallen te zijn, waarbij 44 mensen gedood werden. Maar dat stond niet in de krant.
Er heerst een gespannen sfeer. Als de jongens met hun nichtjes samen op de
Nassaukade lopen, stuiven ze weg als ze knallen horen. Het blijkt geen geschut maar de knalpot
van een voorbijrazende auto te zijn.
Intocht duitse troepen in mei 1940
|
|
Op 15 mei is alles over. Ze horen de capitulatie verklaring van
Generaal Winkelman op de radio voorlezen. Rogge gaat met IJsbrand kijken als de
gemotoriseerde duitse troepen Amsterdam binnentrekken. IJsbrand is verbaasd dat
zo veel van de toeschouwers de hitlergroet brengen na al het vertoon van vaderlandslievendheid uit voorliggende dagen.
De verwoestingen van het bombardement van Rotterdam is dan nog niet bij hen doorgedrongen. Die zullen pas na de oorlog goed bekend worden.
De angst blijft bestaan. Als de jongens met hun nichtjes later naar Bussum
fietsen zien ze zwarte slierten - wolken die steeds vreemdere formaties
aannemen. Een nieuw oorlogswapen? Gifgas? Het blijken formaties spreeuwen boven
het Naardermeer te zijn.
De rust keert weer, zij het dat het straatbeeld wordt ontsiert door Duitse
soldaten, wehrmacht-verkeersborden e.d. Ze krijgen een boekwerkje in de bus waarin
getracht wordt de bevolking gerust te stellen. Het Herrenvolk zou zo slecht nog
niet zijn. De joden blijken overal de schuld van te zijn. Het zou gespuis zijn met vreemde gebruiken
en gewoontes. Ze zijn net als ongedierte een plaag, leren ze van de nieuwe gezagshebbers. De bevolking weet wel beter want ze heeft al eeuwen met hen vreedzaam samengeleefd.
|
|
|
Kees Spieghelschool 1941
|
Een nieuwe woning brengt opwinding
De kinderen gaan op school over. Kees heeft het aardig gedaan dit eerste
jaar. De jongens groeien op en zijn aan een eigen kamertje toe. Ze barsten uit
hun woning. Thea zou wel iets veel groters willen. Ze heeft iets op de
Stadhouderskade te huur zien staan. Maar IJ durft het niet aan. Dan dient zich
de gelegenheid aan om een benedenhuis aan de Jacob van Lennepkade nr. 59 te
huren. Het is de zogenaamde goede zijde, want het overige deel van de kade staat niet
in hoog aanzien. Zonder woonboten en auto's ligt de kade er rustig bij. De huur
van f 48 p.m. ligt binnen hun draagvermogen. Het huurcontract wordt
getekend en in juli verhuizen ze. De uit Oostenrijk gevluchte familie Schönhofer gaan mee.
Hij heeft een leerwarenfabriek Lemofa op de N.Z.Voorburgwal waar o.a. peau-
de-suède portemonnaies en tasjes worden gefabriceerd.
|
|
|
foto: Jacob van Lennepkade 59
|
Voor de jongens is de nieuwe woning een geweldig avontuur. Ze rennen door
het huis. Ze hebben er nu een heel souterrain bij en zelfs een tuin. IJ timmert
voor hen kamertjes in het souterrain, dat gelijkvloers is met de tuin, maar
flink onder het niveau van de straat. Daar zijn maar kleine raampjes.
IJsbrand, die al zijn ouders boven het hoofd begint te groeien, moet er wel
gebukt lopen. Er is een mooie rozentuin, die dadelijk door Pa ruw wordt omgespit
en sindsdien nooit meer de oorspronkelijke pracht teruggekrijgt.
Een grote kastanjeboom krijgt
de schuld van alles. IJ zint er op hem kwijt te raken. Die mag je echter niet zo maar
omhakken. Hij went alle middelen aan om hem dan maar op een ogenschijnlijk
natuurlijke wijze om zeep te helpen. De boom geeft geen krimp en spreidt zijn bladerdak
steeds wijder uit zodat de gehele tuin en het souterrain doorlopend in de
schaduw liggen. De boom zal uiteindelijk taaier blijken dan zijn belager.
|
|
|
Fräulein Frädrich met vriendin, op de Nassaukade bij de Overtoom.
|
Ze verhuren er toch een kamer bij op de parterreverdieping om de hoge huur
te bekostigen.
In hun zomervakantie mogen ditmaal Kees en IJsbrand samen bij tante Riet
logeren. Voor Kees is dit de eerste aanraking met de Deventer familie en hun
luxe omgeving. Hij is uitgelaten, schreeuwt, gooit een handvol grint in de
keuken - kortom hij is zo moeilijk handelbaar dat het bij een eerste en laatste
bezoek blijft. IJsbrand weet zijn tante Mieb een clownspak afhandig te maken.
Hij is er wild mee en dost zich er bij alle gelegenheden mee uit.
|
|
|
IJsbrand's krantje
|
IJsbrand begint krant(je)
Een half jaar daarvoor had IJsbrand al eens een krantje geproduceerd. Het
heette de Vriendenbode en bestond uit één velletje papier. Hij moest het dan
ook helemaal met de hand in blokletters schrijven. Hij gebruikt carbonpapier,
maar kan slechts één kopie maken. Er sluipen nog wel eens wat
foutjes binnen, maar een kniesoor die daarover valt. Het eerste nummer is
uitsluitend gevuld met wetenswaardigheden (Bijvoorbeeld: "Een paar jaar
geleden verscheen in een Japanse krant het einde van een feuilleton die 21 jaar
gelopen had en in 7300 afleveringen was verschenen.") en puzzels waarmee men
een doosje schrijfbenodigdheden kon winnen.
Hij hoopt er in Deventer abonnee's
voor te werven voor één gulden per jaar. De familie zet iedereen onder de druk
om zich op te geven, zodat IJsbrand later met heel wat guldens thuiskomt. Na
verloop van tijd zijn die allemaal verdwenen - opgegaan in de huishouding.
In zijn tweede nummer zijn tekeningen van
actuele gebeurtenissen: "De opbouwdienst leert zwemmen", " Bij
Noordwijk is het strand afgezet", " Rijnaken worden allemaal naar het
IJ gevoerd om doormidden gehakt te worden. Er liggen reeds 300 (Dit was zeer
geheime informatie en sloeg op voorbereidingen voor de aanstaande Duitse
invasie in Engeland) en tenslotte:"Het Amsterdamse leven gaat zijn gewone
gang." Daarna een alarmerend stukje: "TIJDBOMMEN OP AMSTERDAM".
In de nacht van dinsdag op maandag toen er magnesiumbommen werden gegooid,
hebben de engelsen ook twee tijdbommen op de huizen en op straat geworpen. De
halve Kinkerstraat was afgezet. Alle huizen waren ontruimt.", volgens de
redactie.
Dan volgt een praktisch stukje over hoe je een rol verduisteringspapier voor
de ramen moet maken. "Tenslotte: De post wordt steeds duurder en omdat ik
het krantje niet als drukwerk kan versturen wordt de prijs op 10c + 20c = f 0,30 geplaatst." Er verschijnt nog één nummer een half jaar later. De
abonnee's kunnen verder naar hun geld fluiten.
Avonturen in leegstaande huizen
Heel langzaam drukt de bezetting zijn stempel op de stad. Allerlei
verenigingen worden verboden, w.o. de Theosofie en de Vrijmetselarij.
Vrijmetselaars zijn uit hun gebouw aan de Vondelstraat gezet. Het staat nu
leeg en dat gaat aan de straatjeugd niet voorbij. IJsbrand en zijn vriendje
Frits van Unen besluiten er binnen te dringen. Planken van de dichtgespijkerde
ramen worden losgewrikt en daarna wurmen zij zich naarbinnen. Een vochtige
rottende walm komt hun tegemoet. Ze sluipen door de glibberige kelder. Het
gebouw is leeg maar overal liggen nog restanten van papieren en de boekhouding
verspreid. Hun voetstappen klinken hol in het trappenhuis.
Ze beseffen dat hier rijke mogelijkheden bestaan om zich uit te leven. Ze
voelen zich hier heer en meester en besluiten een verbond op te richten - de Zwarte Hand. Nieuwe leden wacht een inwijding. Al gauw is het
eerste slachtoffer gevonden. Zijn beproeving bestaat uit het betreden van het gebouw . IJsbrand en Frits hebben echter valstrikken gezet. In de Grote Zaal
hebben ze brandbare stroken bioscoopfilm gespannen. Als de candidaat zo moedig is de glibberige
kelder door te waden, wacht hem het vuurwerk in de Grote Zaal van de aangestoken filmstroken. Tegelijkertijd klinkt een oorverdovend lawaai
uit het trappenhuis. Door het dakraam hebben de jongens emmers met grint
omgekeerd, dat zich nu met vrezelijk geraas langs de treden van het trappenhuis een weg baant naar
beneden.
Niet alleen de kandidaat krijgt het nu te kwaad, ook de ontgroeners bemerken
dat ze het te bont hebben gemaakt. Buiten in de Vondelstraat heeft zich een
menigte verzameld, aangetrokken door de vreemde geluiden in het door de duitsers gevorderde gebouw. Politie is in
aantocht. Net op tijd weten de jongens uit het huis weg te glippen en als
brave halsen tussen het oploopje door te verdwijnen.
Nu dit te riskant blijkt wordt naar nieuwe objecten gezocht. Frits heeft ontdekt
dat aan de andere kant van het park in de van Eeghenstraat villa's leegstaan.
Ze hebben toebehoord aan gevluchte Joden. Op een zaterdagmiddag wordt ook hier
ingebroken. Tot hun verbazing bemerken ze dat er zelfs nog electra en warm
water is in de weelderige badkamers met fitness apparaten. De volgende keer
nemen ze handdoeken mee en gaan luxe baden.
Van badhuis naar zwembad
Het badhuis Sparta aan de da Costakade # 150.
 |
Dat was heel wat anders dan het badhuis op de Da Costakade waar IJsbrand elke week
naartoe moet. Hij moet dan wachten tot een bazige badvrouw hem in een
badcel commandeert. En oh, wee, als hij er een minuut langer dan het toegestane half uur in blijft - hij wordt met een luid gebonk op de deur aan de tijd herinnerd.
Badkamer met gevreesde klok
 |
Ze voelen zich nu de wereld te rijk, daar heel alleen in die grote villa.
IJsbrand vindt het opwindend met Frits naakt in bad te gaan. Even prikkelend als
hij soms met vriendjes in het A.M.V.J. bad zich omkleedde. Ze bekeken dan
elkaars lichamen. Maar daar bleef het dan ook bij.
Hij heeft tegen die tijd zijn zwemdiploma gehaald. Het heeft heel wat moeite
gekost. Het ergste is wel als hij achter een 'hengel' van badmeester Servaes aan
moet zwemmen over de gehele lengte van het bad. Hij denkt dat hij zal
verzuipen, maar haalt het dan toch net. De diploma's worden uitgereikt tijdens een
officiele samenkomst waar alle ouders bij tegenwoordig kunnen zijn. Zij demonstreren trots hun zwemkunst, watertrappen, duiken en van de hoge
springen.
Zwemmen was toen een afleiding van jewelste voor IJsbrand geworden. Hij weet
een flink aandeel te leveren in de algemene cacafonie van geschreeuw in het
bad. Goed, ze worden wel eens door een badmeester uit hun hokjes gesmeten als
hij ze wil schoonmaken. Het is ook wel eigenaardig dat hij er zo op uit is om over de deurtjes van de douchehokjes heen te kijken, zogenaamd om te controleren of ze wel hun zwempakken uittrekken.
Zelfs Pa gaat wel eens zwemmen. Dat doet hij heel statig. Op zijn rug liggend glijdt hij door het water en maakt alleen wervelende bewegingen met zijn handen. Dat vindt IJsbrand knap, want hij ziet het niemand anders doen. Hij is blij toch nog
iets bijzonders in zijn vader te ontdekken. Wel is het vreemd dat zijn vader's lichaam
geheel behaard is als een mensaap!
Geweldige vondsten op de veiling
Pa bezoekt nog steeds veilingen. Van één is hij teruggekomen met een
Ernemann Kinox 35mm projector en een stapel films. Er is een journaal bij die
toont hoe een revolutionair de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand in
Serajevo doodschiet - de allereerste aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog. Er
is ook een tekenfilm die de draak steekt met de duitsers in de loopgravenoorlog. Uit hun mond komen in ballonnetjes teksten in het frans, waar niemand iets van begrijpt. Allen zonder geluid.
Nadat er een
voorstelling gegeven is voor de familie gaat alles weer in een kist. Naar Pa's
zin veel te lang. Dus wordt er weer een advertentie gezet in de Telegraaf. Een sjofele man komt er op af. Na loven en bieden wordt
een prijs van tien gulden afgemaakt. IJsbrand ziet beteuterd toe hoe zijn
speelgoed versjacherd wordt. Het ergste komt nog als de man met de projector
verdwijnt onder de plechtige belofte het geld later aan te komen reiken. Zij
zien hem nooit terug. IJsbrand heeft zijn vader nooit die goedgelovigheid
kunnen vergeven.
Een andere aankoop waar hij langer plezier van zal hebben is een staande
gramofoon met zwengel en een stapeltje platen. De melodieën zal hij zijn leven
lang niet vergeten. Cavaleria Rusticana, de Mikado, Noël. Pa koopt er ook wel
eens een plaatje bij: Underneath the spreading chestnut tree, en
Indonesische krontjongs: Nina Bobo en Boeroe kaka-loea.
Op 13 mei 1941 schrijft hij weer eens in zijn dagboekje: 10 mei was ik
naar de postzegelmarkt geweest. Want ik heb liefhebberij in het postzegelverzamelen
gekregen. Op de markt heb ik een goede vangst gedaan, maar een niet goede
vangst was de verkoudheid. Pa zegt dat het komt omdat ik geen hoedje op had. Nu
zit ik de hele dag in bed. Gisteren heb ik de portefeuille gelezen. Nu ben ik
een krant aan het maken. Pa heeft nog een ameublement gekocht rood en gisteren
de kamers verhuurd.
|
|
|
Postzegelmarkt Amsterdam
|
Voor zijn vader was elke jongen die niets op zijn hoofd draagt een
straatjongen. Hij draagt zelf ook altijd een hoed en is daar misschien ook wel
vroegtijdig kaal door geworden. Zijn eigen verklaring daarvoor is dat hij na
gebruik van een haarverfmiddel bestaande uit een zilvernitraatverbinding zich de haren
uit het hoofd kon trekken.
Zijn zoon heeft helemaal geen zin in die belachelijke hoedjes. Daar is dan ook
altijd strijd over. Kees hoeft slechts nee te zeggen en daarmee is gewoonlijk
de strijd beslecht.
De postzegel hobby
Het postzegelverzamelen slaat wel bij IJsbrand aan. Zijn vader heeft hem met
een paar Indische zegels naar de postzegelmarkt gestuurd. Een paar handelaren
hadden die hem voor een paar centen afhandig gemaakt. Aan de andere kant koopt
hij ook weer wat, liefst tegen de halve cataloguswaarde. Van zijn vader krijgt hij voor zijn twaalfde verjaardag een
album 'Nederland en Overzeesche Gebieden', waar hij druk in begint te verzamelen.
|
|
|
Mr. Zwart las hieruit voor in de zesde klas
|
Vaarwel lagere school
Kees blijft dat jaar zitten. Hij heeft veel onvoldoendes. IJsbrand gaat met
drie vijven met de hakken over de sloot over en neemt afscheid van de Spieghelschool.
Het laatste jaar heeft hij wel prettig gevonden. Hij heeft tenminste geen oudere
jongens meer boven zich gehad en voelt zich nu een hele Piet. Meester Zwart
had de naam een tiran te zijn. Hij kneep je bij een vergrijp in de wang en
draaide die langzaam om terwijl hij je behendig een ferme oorvijg verkocht. Het was een
probaat middel om orde te handhaven. Maar hij viel toch wel mee als hij op
zaterdag tijdens het laatste lesuur het boek Willem Roda tevoorschijn haalde en
voorlas over diens avonturen tijdens de Boerenoorlog in Zuid-Afrika. Alhoewel Zwart braaf zijn best doet het boek uit te lezen, zal hij nooit het einde bereiken.
|
|
|
Postzegelalbum, goochelaarsattributen op zijn 12de
verjaardag.
|
Er wordt een feestje voor de klas gehouden. Iemand moet die verzorgen. IJsbrand voelt zich natuurlijk
geroepen om met zijn vriendje Frits op te treden. Ze hebben een nieuw stukje
ingestudeerd over een man die een huwelijksburo denkt te bezoeken, maar bij een
autoverkoper terecht komt. Maar het succes van hun Eet meer Bonen zullen ze er nooit mee evenaren.
Tijdens de voorstelling goochelt IJsbrand nog wat. Bij één onderdeel heeft hij zich deerlijk
vergist in de goedgelovigheid van zijn publiek. Hij roept een jongen uit het publiek en schenkt hem een fop-bobon. Erg overtuigend blijkt hij niet te zijn. Zijn klasgenoot heeft het door en daagt IJsbrand uit zelf zijn
tractatie op te eten als die zo lekker is als hij beweert. IJsbrand vindt het
zijn eer te na om te bekennen en eet meesmuilend de met mosterd gevulde bonbon
op als een boer die kiespijn heeft.
Ze gaan aan het einde van het schooljaar met de klas naar Valkeveen aan het IJsselmeer. Het is een
hele belevenis zich met al die jongens te verkleden en samen te slapen. Natuurlijk ontbrandt er een kussengevecht.
Als Zwart zich voor het zwemmen in hun nabijheid verkleedt wordt hij door zijn pupillen bespied. Een naakt mannenlichaam zagen ze eigenlijk nooit, maar dat van hun magere onderwijzer zal hun nieuwsgierigheid gauw de bodem in slaan. En over taboes gesproken: op de laatste dag is er nog wel iets aan de hand met een oudere jongen in de klas. Sex? Er wordt heel geheimzinnig over gedaan. Je moet pubers niet op gedachten brengen!
 |
Ook ditmaal mag IJsbrand weer logeren in Deventer. Hij brengt een paar
dagen bij tante Mieb door op de Buitenkamp. Daar wordt hij in het wekelijkse bad
gedaan door hun zoon Thom en zijn verloofde Marianne. Hij heeft dat maar vreemd
gevonden. Hij kan zichzelf toch wel wassen?
Tegen het einde van de vakantie is
zijn vader hem komen ophalen om samen met de trein terug te gaan. Tante Riet wuift hen
het heilige kruis na.
Een dagje naar het Nieuwe Meer bij Amsterdam
 |
Het is nog zomer en snikkens heet, dus besluit Pa met de nichtjes naar het Nieuwe Meer te gaan bij het nog kale Bosplan in de buurt.
Hij duikt in zijn kist met nog Indische kleding en vist er een hagelwit tropencostuum uit op. De kinderen generen zich rot. Wie loopt er nou in het wit? En zo lijken de andere Amsterdammers ook over dat vreemde figuur te denken met die kleine jongetjes.
De fascinerende wereld van de techniek
Nico Visscher, de broer van Leo, die nu triomfen beleeft, logeert een paar
maanden op de van Lennepkade. Hij is een ijverig knutselaar en radio-hobbyist - stelt radio's
samen, of repareert ze. IJsbrand is diep onder de indruk van zijn gereken
om de juiste spoelen, lampen, condensatoren en andere geheimzinnige onderdelen te combineren. Ook voor IJsbrand wordt een radio in elkaar geknutseld. Lang zal hij daarvan geen lol hebben want de bezetter heeft het niet zo bekeken op dat geluister in de ether.
IJsbrand zelf
raakt nu ook gefascineerd van electra. Hij knutselt een bel met een drukknop
aan de straatzijde bij zijn kamertje in het souterrain, zodat zijn vriendjes
zich direct bij hem kunnen melden i.p.v. aan de deur. Hij leest jeugdblaadjes als
Het weekblad 'Doe mee' werd verslonden.
 |
Doe Mee waarin schema's staan om b.v. zelf een bel te maken. De comics daarin van Popeye, Donald Duck en Wimpey met zijn hamburgers, worden stukgelezen. Maar vijf cent per nummer blijkt toch wel een hoop geld. Hun leus is 'Doe Mee met Doe mee, maak je vriendje abonnee', maar een abonnement is al veel te hoog gegrepen want dergelijke rijkeluisvriendjes had IJsbrand ook al niet.
Het blaadje gaf wel recht om voor de halve prijs naar de Cineac te gaan waar ze Popeye, Betty Boop en Mickey Mouse vertoonden. IJsbrand was vooral gefascineerd door de indrukwekkende camera die het nederlandse journaal voorafging. Het apparaat wendde zich met zijn enorme lensen naar het publiek, terwijl de titel inzoomde: 'Polygoon spant de kroon, ook in toon', want de geluidsfilm was nog maar net geïntroduceerd. Buiten de bioscoop staande kon je de grote projectoren zien draaien in de glazen projectiecabine. Dan droomde hij ook eens filmoperateur te kunnen worden.
Met zijn vriendje Arnold Pathuis bezoekt hij de Nieuwe markt en koopt daar een doos met electrische spullen.
Arnold's vader is Gemeente ambenaar. Ze woonden in de Alberdingk Thijmstraat 10. Arnold heeft iets met electriciteit. Hij heeft al een telefoonlijntje getrokken naar zijn vriendje 'Mug' om de hoek in de Derde Helmersstraat. Van de laatste is bekend dat hij maar één 'bal' bezit. De andere is waarschijnlijk nog niet neergezonken. Dat is het soort geheimzinnigheden die de ronde doen en waarover hevig gespeculeerd wordt bij gebrek aan sexuele voorlichting.
Tegenover Arnold woont helderziende Spee, op # 11. Ook al zoiets vreemds. Hij heeft Eddy Christiani op 12-jarige leeftijd voorspeld dat hij eens gitaar zal spelen. Inderdaad zet de gitarist daar in de buurt zijn eerste schreden. Hij koopt in 1940 voor f 495 op afbetaling een zeldzame electrische gitaar bij muziekschool Zwaag, op de Jacob van Lennepkade.
Trouwens de muziekschool was IJsbrand ook niet vreemd. Daar ging ik hij eens met zijn vader heen toen die op de veiling een xylofoon voor een prikkie had gekocht, misschien in de hoop dat er in zijn zoon een groot musicus zou huizen......... Ze werden de zaak uitgelachen met dat malle ding.
Naar de MULO
|
|
|
Woningaanbod op 25 mei 1941
|
Veelbelovende schoolverlaters gaan door naar de 3-jarige HBS, maar gezien zijn povere rapport wacht IJsbrand de 4-jarige M.U.L.O. in de Da Costastraat, die in de oorlog
omgedoopt is tot de van Tienhovenstraat. Hij kent die straat wel vanwege het
snoepwinkeltje De Koperen Cent. Daar koop je een zoutzure bom
voor een cent, maar die tijden zijn ook al gauw voorbij. Op de Jacob van Lennepschool wordt het poot aan spelen met studeren en huiswerk maken. Daar heeft hij een broertje aan dood want hij kan
moeilijk iets onthouden. Voor de les moet hij altijd nog doornemen wat er
overhoord gaat worden. Bij repetities schrijft hij met een fijn pennetje
jaartallen op zijn nagels en op heel kleine papiertjes die hij in de handpalm
verbergt. Na dat monnikenwerk staan die feitjes zo gegraveerd in zijn hoofd
dat hij de spiekbriefjes nauwelijks meer nodig heeft.
De Jacob van Lennepschool
 |
Er zijn vriendjes vanaf de Lagere School meegekomen. Daaronder is Ton van
Baalen, zoon van een fietsenmaker, die boven een slijterij op de hoek in de Bosboom
Toussaintstraat woont. Ton is een joviaal en enthousiast type. Hij vertrouwt
IJsbrand opwindende informatie over het sexleven van zijn ouders toe, hun
gebruik van kapotjes, die zorgvuldig gedroogd worden op een rekje, e.d.
Op een dag komt hij een nieuwe ontdekking
demonstreren. Als je maar lang genoeg de huid van je piemel op en neer trekt dan floept er wit zaad
uit. Het is een heerlijk gevoel. Hij doet het voor. IJsbrand vindt het een
beetje onverkwikkelijk gezicht. Hij gaat het wel zelf thuis uitproberen en bemerkt
dat zijn vriendje niet overdreven heeft. Een extatisch gevoel maakt zich van hem
meester en verheft hem boven alle dagelijkse misère. Hij doet het nog eens en nog
eens. Hij rapporteert zijn bevindingen aan Ton, maar wil het niet samen met hem doen. Weldra houden ze bij hoe het er voor staat. IJsbrand is de pubertijd binnengetreden.
Keet in de stad
Zijn vriendje Frits van Unen is nog niet zo ver. Hij gaat liever met Ysbrand de binnenstad op stelten zetten. IJsbrand hangt altijd met zijn arm om de schouder van zijn kameraadje als ze over straat
zwalken. In het Hirschgebouw op het Leidscheplein
gaan ze op en neer met de lift. Ze voelen zich de koning te rijk. Als ze
betrapt worden vertellen ze dat hun ouders inkopen doen op een andere etage. Niet erg overtuigend gezien hun schamele kleding. Elke week beproeven
ze hoever ze kunnen gaan. Maison de Bonnetrie en deftige kantoren met liften komen aan de
beurt. Af en toe moeten ze wel eens hard weglopen als ze betrapt worden.
Ze hebben ook ontdekt dat aan de van Eeghenstraat aan het Vondelpark villas leeg staan. Ze breken ook daar in en ontdekken tot hun verbazing dat alles nog aangesloten is. Zelfs is er warm water, dus besluiten ze een bad te nemen, dat bespaart een gang naar het badhuis. IJsbrand vindt het heel opwindend met zijn vriendje naakt te baden.
|
|
|
Weteringsschans krotten voor afbraak
|
Maar lang krijgen ze niet de kans, dus zoeken ze wat anders. Aan de Weteringsschans bij het plantsoen staat een rijtje huizen leeg voor afbraak. Zij breken in en voelen zich de koning te rijk om te dolen in het lege huis. Ze kunnen alleen van een huis naar het andere door te kruipen via de dakgevel. Het is een halsbrekende toer in een smalle dakgoot. IJsbrand ontdekt dat hij hoogtevrees heeft, maar laat zich niet kisten. Het is allemaal heel opwindend en een welkome vlucht uit de grauwe benauwende sfeer die zich van Amsterdam in de oorlog heeft meester gemaakt.
's Avonds is er behalve huiswerk ook niet zo veel te doen.
Af en toe is het wel lachen om de Bonte Dinsdagavondtrein. Zondag volgen ze 'Ome Keesje'
op de radio-distributie, die vanuit de Derde Helmersstraat geexploteerd wordt en waarop ze nu maar een abonnement hebben genomen. Als
IJsbrand huiswerk maakt dringen de klanken van klassieke muziek onbewust tot
hem door. Sommige eindeloos herhaalde passages nestelen zich in zijn hoofd. Van de
Ramblers, Kilima Hawaians, Malando en andere dansmuziek moet hij niets hebben. Toch blijven hun melodieën hangen, ook van duitse schlagers als: 'Musik, dass ist die gröszte Schatz', 'Das Karussell dreht immer rund herum', 'Wir machen musik.." etc. En nog verfoeilijker de NSB liederen: 'Hij heeft gewo-o-nnen. Geeft elkaar de hand. WA marcheert, WA marcheert, voor volk en vaderland'. Nog voor het einde van hun mars zijn ze al weggedraaid op de ronde bakelieten zenderschakelaar.
Hij gaat ook vaak bij Frits spelletjes spelen. Monopolie, dat nu een andere naam heeft, en Variété. Ze zijn er helemaal aan verslingerd. De inzetten lopen torenhoog op. Om echt geld kunnen ze niet spelen want zakgeld hebben ze nauwelijks.
Frits weet een andere attractie voor op straat: dingen pikken bij de HEMA!
IJsbrand begint het nu een beetje benauwd te krijgen met die ideeën van zijn
vriendje en vertelt het thuis aan zijn moeder. De boot is aan. Frits is geen
goed vriendje meer voor hem! Er wordt door oom Hendrik Jan met zijn klasse-leraar Peters gesproken. Besloten wordt om de jongens voortaan niet meer naast
elkaar te laten zitten. Daarna treedt er een verkoeling op in hun relatie.
De Rogge familie maakt zich bezorgd
Voornoemde oom Hendrik Jan van Aarst is de man van dochter Cor van vader's zuster Mien. Zij
hebben elkaar leren kennen bij de Oxford Beweging, later de Morele
Herbewapening. Als ze tenslotte willen trouwen stijgert de familie. Ze vinden
Hendrik Jan maar een clownsfiguur. Er wordt voortdurend de gek met hem gestoken.
Cor is behoorlijk mans en wil van geen wijken weten. Ze trouwen toch in
Deventer en gaan daarna op Oosterpark # 39 in Amsterdam wonen. Van daaruit
kunnen ze goed toezicht houden op de Rogge's. Ze dragen tenslotte bij aan de
wekelijkse ondersteuning van het gezin.
Ook IJ heeft geen hoge dunk van de man, trouwens van niemand bij wie hij zelf
niet aan het woord kan komen. Hendrik Jan heeft ellenlange verhalen over zijn
werkkring bij Holdert, die de Telegraaf uitgeven. Hij dist in geuren en kleuren
op wat hij allemaal tegen zijn superieuren durft in te brengen. Cor, die
zijn verhalen al oneindig veel aan heeft moeten horen, zit onderwijl geduldig de
reacties op de gezichten van zijn toehoorders te bestuderen terwijl ze onderwijl in haar
neus peutert. Af en toe geeft ze in haar diepe mannelijke stemgeluid een
commentaar.
Ze houden ook vaak stilte, wat voor Hendrik Jan niet een gering offer geweest
moet zijn. Zij krijgen in de stille tijd antwoorden op problemen die zij stellen. Ook
op die van de Rogge's. Veel dank voor hun inspanningen oogsten ze daar niet mee, want meestal helpen ze hen van de wal in de sloot.
Tante Cor moedigt IJsbrand aan om zijn tantes in Amsterdam te bezoeken. Daar is vader wel voor want hij droomt dat eens hij of zijn zoons een erfdeel zullen bekomen. Dus trekt IJsbrand in zijn netste kleren met zijn tante jaarlijks naar zijn tante Mary in de van Breestraat 79. De straten van Oud-Zuid liggen er volkomen verlaten bij. Je kan er praktisch een kanon door afschieten. Dat zou zeker wat leven in de brouwerij gebracht hebben. IJsbrand zou ooit nog eens naar haar man, Jan Rogge, die bij G. de Vries en Zn werkte, vernoemd worden, maar toen die zich voor een trein wierp was de aardigheid daar al gauw van af. Mary slijt nu haar dagen met een vriendin en is heel belangstellend naar haar leuke neefje.
Op dezelfde route ligt het huis van tante Betty op de Koninginneweg 133. Elisabeth Rogge is de dochter van de broer van grootvader. Ze heeft bekendheid verworven als redactrice van de 'De vrouw en haar huis'. Nu is ze 84 en dat is te merken aangezien ze zich vaak herhaalt. Tante Cor heeft IJsbrand geïnstrueerd daar geen aandacht aan te schenken. Zij is nooit getrouwd geweest en leeft ook al met een vriendin. Ook zij krijgt een bloemetje van IJsbrand. Zij zal enige jaren later, waarschijnlijk ondermijnd door de hongerwinter, in 1945 overlijden. Naar een erfenis kan hij fluiten.
IJsbrand verslindt boeken
|
|
|
foto: souterrain maart 1942
|
Op 18 juni 1941 komt er een verordening dat alle koperen en nikkelen voorwerpen moeten worden ingeleverd. Y heeft nog een koperen kanon staan uit de Indische koloniale tijd. Ook een Boedha beeld. Moet hij die nu inleveren ? Hij besluit alleen het kanon op te offeren en schildert het Boedha beeld zwart.
Als uitlaatklep op het grauwe leven werpt IJsbrand zich op zijn hobbies. Hij
verslindt detectives. Vooral Leslie Charteris met de detective de Saint staat hoog op
de lijst. IJsbrand heeft het poppetje waarmee de Saint zich bekend maakt geadopteerd. Het wordt zijn mascotte waarmee hij al zijn schriften
siert. Een andere geliefde detective is Blauwmasker, de meester-inbreker. Op
een avond sluipt IJsbrand uit huis en gaat naar het leegstaande gebouw van de Odd
Fellows aan de Paulus Potterstraat. Hij tracht daar met een blauwmasker voor
naar binnen te dringen. Het wordt een flop. De moed zinkt hem al gauw in de
schoenen als hij bemerkt dat het grimmige Amsterdam tijdens de bezetting wel iets
anders is dan de romantiek van een boek. Bovendien was er spertijd na tienen.
Schrijven is nooit IJsbrand's fort geweest. Nu, in de oorlog, is
schrijfgereedschap nauwelijks meer voorradig. Hij knoeit met vulpennen en
slijpt de punt bij in de hoop dat ze beter over het papier zullen glijden. Maar
het resultaat is meestal dat ze een inktbad veroorzaken.
Er is trouwens een levendige handel in tweedehands spullen opgebloeid, want nieuwe schrijfwaar is nauwelijks nog verkrijgbaar, of op de bon, zelfs schriften.
Als hij zijn les niet goed kent betekent dat strafwerk. Van leraar van der
Werf krijgt hij eens voor straf een hoofdstuk uit het Dierkunde boek over te
schrijven. De doodsaaie tekst verveelt hem. Hij begint grapjes in de tekst te
verwerken: de sperwer vliegt van boom tot boom met zijn boodschappentas in zijn
vlerk, enz. Tenslotte gooit hij alle remmen los en schrijft proestend van het
lachen een persiflage op de slaapverwekkende tekst. Hij vindt het jammer dat die
verloren zal gaan en spoort de leraar bij het inleveren aan toch eens iets van
zijn strafwerk te lezen. Die bemerkt al spoedig waar het om gaat en kan de grap wel
waarderen. IJsbrand mag nu zijn strafwerk voor de klas voorlezen en wordt ook
in andere klassen uitgenodigd om hetzelfde te doen.
De 3 cents bontkraag
Het postzegelverzamelen wordt nu ook geïntensifeerd. IJsbrand krijgt nu
zakgeld en kan daarvoor op de postzegelmarkt inkopen doen. Eens denkt hij de
slag van zijn leven geslagen te hebben met de aankoop van een hele zeldzame
afwijking, de z.g. groene 5 cents bontkraag, die voor acht honderd gulden in de katalogus
genoteerd staat. Later blijkt bij kritischer beschouwing dat hij in zijn
enthousiasme de 5 voor de 3 cent aangezien heeft en de zegel nauwelijks iets
waard is.
Artikelen worden schaars en daarmee is een zwarthandel ontstaan waarin
behoorlijke bedragen worden verdiend. Voor het zwarte geld is belegging in
postzegels geliefd dus stijgen de prijzen gestadig tot IJsbrand's tevredenheid.
Op jacht naar filmprojectoren
Ook zijn filmhobby herleeft. Hij wil weer zo een projector als hem
afhandig was gemaakt terugkopen. Dat blijkt niet eenvoudig omdat er veel vraag
naar toestellen is om voorstellingen te geven aan onderduikers die zich
wezenloos vervelen in hun schuilplaatsen. IJsbrand pleegt elke woensdag en zaterdag de binnenstad
in te trekken. Hij richt zijn schreden naar al die winkeltjes waarvan hij
weet dat ze wel eens filmapparatuur, of films aanbieden.
Allereerst Lux op de
Nassaukade, dan uitdragerszaakjes in de Jordaan en tenslotte Barnard in de
Binnen Bantammerstraat. Het wordt een obsessie voor hem. Hij pluist advertenties
in de krant na, of er iets aangeboden wordt. 's Nachts droomt hij ervan een
winkel te ontdekken waar in een duister hoekje een mooi toestel of een stapel
films staan. Dromen die hem tientallen jaren zullen blijven achtervolgen, zelfs als
zijn interesse allang verdwenen is.
Uiteindelijk wordt zijn speurzin beloond. In een winkeltje in de Jordaan wordt
een 35mm projector projector aangeboden met een stapel films, waaronder een met de naam 'Vendetta'. De prijs is niet
mis, vijftig gulden. Dat heeft hij niet op zijn spaarbankboekje staan. Hij
verkoopt een aantal dingen, en kan van zijn grootmoeder lenen. Niet lang daarna
is hij de trotse eigenaar van de projector.
Nu blijkt echter dat de lamp heel zwak is. Een nieuwe speurtocht volgt naar iemand die iets van projectoren afweet. Hij ontdekt een
Frits Schuster aan het Sarphatiepark. Zijn wereld is een openbaring voor
IJsbrand. De hele zolder van Frits staat vol met filmprojectoren en (brandbare) films.
IJsbrand zou hier wel zijn hele leven kunnen slijten.
Frits bouwt een stofzuigermotor aan de projector en soldeert er een
lamphuis met een sterke lamp aan vast. Het is allemaal niet goedkoop en
IJsbrand moet zich steeds verder in de schulden steken. Het ergste is dat
zijn eerste voorstelling voor de familie op een ramp uitloopt. Hij heeft nog zo
mooi een laken tussen de suitedeuren gespannen, zodat de toeschouwers aan één
kant en hij met zijn projector aan de andere kant kan staan. Al direct na
aanvang blijken de 'verbeteringen' van Frits een ramp: het lampenhuis wordt zo
heet dat in geen tijd de kostbare lamp de laatste adem uitblaast. Gevaar voor
een explosie van de brandbare films dreigt. IJsbrand staat schaakmat - geen
geld en een onbruikbaar apparaat op de koop toe.
Er is woningnood. Werd er vroeger nog aan verlofgangers verhuurd, nu is het een ander slag huurders, vaak jonge stelletjes, die geld in het laadje moeten brengen. Ze maken er de situatie in huis niet aangenamer op. De beletage wordt aan twee families verhuurd, die vaak met elkaar overhoop liggen, dikwijls over het gebruik van de gemeenschappelijke keuken. Als het uit de hand dreigt te lopen gaat IJ bij zijn verre neef Mr. J.H.Worst, op de Keizersgracht 497, op bezoek om juridisch advies in te winnen.
Logeren in Epse
Willy Sluiter
 |
 |
IJsbrand mag weer in Deventer bij zijn tante Mieb logeren. Zij wonen in een gebouw dat vroeger als pension dienst deed. IJsbrand geniet van de luxe villa in de bosrijke omgeving. Met zijn jolige gedrag zet hij de Buitenkamp op stelten. Zijn oom Thom heeft kunstschilder Willy Sluiter uitgenodigd portretten van zijn vrouw en andere familieleden te schilderen. Hij logeert tijdelijk bij hen. Van IJsbrand die niet kan nalaten de kunstenaar steeds op de hak te nemen, wordt een potloodtekening gemaakt.
Een koude winter in Amsterdam
Toen er nog echte winters waren!
An met haar dochters en Thea met haar zonen in de achtertuin.
 |
Het wordt een koude winter in 1942. Er valt veel sneeuw. Er wordt druk geschaatst, maar daar is IJsbrand nou niet zo wild op aangezien hij het nooit goed onder de knie heeft gekregen. Bovendien heeft hij last van wintertenen. Ze moeten heel zuinig stoken, maar gelukkig is het lage souterrain gauw warm te krijgen. Bovendien heeft Pa een heel lange pijp gefabriceerd aan de kolenkachelzodat niet alle warmte de schoorsteen in verdwijnt.
VERVOLG:
