De W E R E L D E N van I J S B R A N D |
De W E R E L D E N van I J S B R A N D |
 |
Aanvang 1957 zag alles er weer zonniger uit in Japan dan het begin. IJsbrand maakte volop gebruik van zijn grote buitenverblijf aan de Inland Sea. Bovendien werd hij niet overbelast door zijn sub-managerschap van kantoor Kobe.
Met Hans Brinckmann maakt hij een muzikale omlijsting bij de dias die hij tijdens zijn verlof heeft opgenomen. Daar in de vreemde vallen die altijd in de smaak bij Nederlanders. Ook IJsbrand neemt weer de functie op zich om filmavonden voor de Nederlandse Vereniging te verzorgen.
 |
Het kan niet uitblijven of er zal bij Alberts, als waarnemend manager in de Kansai, weer een van zijn hysterische uitbarstingen voordoen. Collega Gerrit Verschoor die al enige tijd met een japanse vriendin, Kazuko Matsumoto, omgaat, zorgt voor de nodige verwikkelingen. Zij neemt geen genoegen met loutere omgang en stuurt op een huwelijk aan. Erger, zij zet hem voor het blok, trouwen of een schadevergoeding van een miljoen yen, tegenwaarde tien duizend gulden, voor de tijd die ze aan hem verspild heeft.
Gerrit gaat het overleggen bij Hans Alberts, wel de laatste persoon bij wie hij dat zou moeten doen. Gerrit wil de toestemming van Amsterdam niet afwachten, haast is geboden. Alberts maakt de zaak erger door toch aan Amsterdam te telegraferen onder vermelding dat zijn aanstaande vroeger in een nachtclub heeft gewerkt. De crisis die daarop ontstaat doen Hans en IJsbrand besluiten Veldhuyzen, met verlof in Nederland, hierover in te lichten. Die weet het met de directie te sussen. Als hij terugkeert heeft Amsterdam schoorvoetend met het huwelijk ingestemd. Een teken van veranderde tijden want vroeger zou zoiets nooit door de beugel hebben gekund. Het huwelijk vindt daarop in vol ornaat plaats in tegenwoordigheid van de Nederlandse consul.
Het idee om over te stappen op een filmcarrière laat IJsbrand niet los. Hij weet Hans Brinckmann warm te laten lopen voor het idee om een gezamenlijke filmproductiemaatschappij op te zetten. Zij schatten dat zij daarvoor een f 40.000 nodig zullen hebben. Een bedrag dat ze bij mislukken grotendeels kwijt zullen zijn. IJsbrand begint al een montage-apparaat en een draagbare bandrecorder voor geluidsfilm uit Hong Kong te bestellen.
Als hij een week vakantie krijgt gaat hij in Tokyo zijn licht opsteken bij laboratoria en Toei Films naar beschikbare faciliteiten en de kosten. Dat levert de ontnuchterende constatering op dat er in Japan jaarlijks wel een duizend documentaires geproduceerd worden. Daarvan worden er weliswaar maar zeven geëxporteerd. Toei zou wel graag zien dat IJsbrand als vertegenwoordiger optreedt bij de verkoop van hun speelfilms.
IJsbrand gaat ook op bezoek bij Donald Ritchie, dé expert op het gebied van de Japanse film en daar een boek over geschreven heeft. Hij toont zich aanvankelijk zeer geïnteresseerd in occultisme, Krishnamurti, en Sartre. Donald is onmiskenbaar gay. Hij voelt dat van IJsbrand ook aan en troont hem met een smoes mee naar zijn slaapkamer. IJsbrand maakt al gauw duidelijk dat hij van hem af moet blijven. Dat doet Ritchie's belangstelling aanmerkelijk bekoelen.
Daarnaast brengt hij een bezoek aan een televisiestudio en krijgt voor het eerst kleurentelevisie te zien. Deze blijkt heel primitief en vaag. IJsbrand prent in zijn hoofd dat slechts close-ups het goed doen, maar dat gedetailleerde veraf scènes geheel vervagen.
Als hij terugkeert en Hans verslag doet van zijn bevindingen is hun enthousiasme al danig bekoeld en besluiten ze voorlopig toch maar in de veilige haven van de bank te blijven.
Eind mei gaat Henk Steenbergen met verlof en krijgt alweer een pakje voor Nederland van IJsbrand mee. IJsbrand moedigt zijn moeder en Kees aan filmvoorstellingen thuis te geven van zijn films aan ouders van collega's . Maar aangezien er nog wel eens gestunteld wordt met de projector lopen ze niet over van enthousiasme.
Steenbergen wordt vervangen door Henk Rozenbroek, een kalende vriendelijke kerel, die met ietwat verwonderde ogen de wereld in zich opneemt. Bovendien een tram- en treinenfanaticus, die het als een sport ziet om alles daarover uit te pluizen. Een hoogtepunt in het jaar is dan ook de aankomst van het nieuwe spoorboekje uit Nederland, dat minitieus wordt nageplozen op verkeerde aansluitingen en eventuele andere blunders.
 |
Veldhuyzen is van verlof teruggekomen met allerlei ideeën en spoort IJsbrand aan om zich meer in het sociale leven van Kobe te storten om zodoende meer klanten te trekken. Maar zonder kapitaalverstrekking door Amsterdam lijkt dat een doodlopende straat en om zelf kapitaal in Japan aan te trekken is ook geen optie. Veldhuyzen heeft wel ingenieuze constructies uitgedacht om tegemoet te komen aan een aantal Japanse importrestricties. Zo mag er niet geëxporteerd worden zonder dat er vooruitbetaling, of een een letter of credit is geopend. Veld heeft bij de directie gedaan gekregen om zelf die financiering te ondernemen, hetgeen wel een risico voor de bank inhoudt. De directie blijft er voortdurend huiverig tegenover staan.
Men moet zeer bedachtzaam met Evert omgaan om zichzelf niet in de vingers te snijden. Zo kan hij desgevraagd een verder krediet aan een bevriende, maar financieel zwakke, klant toestaan en zich daar later niets van herinneren als er zich moeilijkheden voordoen. Het gevolg is dat zijn tweede man dan de blaam krijgt. Op aanraden van Nico van Zelm, die hetzelfde ondervindt in zijn omgang met de consul, laat IJsbrand Veld nu een notitie paraferen waarop zijn machtiging tot kredietverlening vermeld wordt. Veld beschouwt dit als een motie van wantrouwen.
 |
Hans krijgt heel wat werk in de schoot geworpen bij zijn aanstelling als sub-manager van het drukke Osaka kantoor. Hij kampt bovendien met maagproblemen. Aan Veldhuyzen heeft hij niet veel want na zijn terugkomst uit Amsterdam bemoeit die zich steeds minder met de gang van zaken. Hij heeft boven de deur van zijn kamer op het Osaka kantoor een kastje 'No entry' laten aanbrengen, dat bijna continue op rood staat.
IJsbrand staat in voortdurend telefonisch contact met Hans en Reind Bakker, juist teruggekomen van verlof. Hij zwaait daar naast Hans Brinckmann de scepter. Hij is van het avontuurlijke type die graag een gokje op de rayon future markt waagt en zijn oren aan de grond houdt wat betreft andere bronnen van inkomsten. IJsbrand is daar ook niet vies van en verleende al spoedig zijn naam voor de import van een auto voor een relatie die hem daarvoor royaal betaalde. Ook zetten ze leningen tegen een aantrekkelijke rente uit, maar daar zullen ze zich nog behoorlijk mee in de vingers snijden.
Met Tatebe heeft IJsbrand al eens de mogelijkheid geëxploreerd om boeken van Krishnamurti in het Japans te vertalen. Tatebe heeft al een concept van een vertaling gemaakt. IJsbrand heeft daar over gesproken met Prof. Masao Kinoshita van de Kobe Universiteit. Ook neemt hij contact op met Krishnamurti Writings voor toestemming. In plaats van een enthousiaste reactie krijgt hij een heel formeel briefje van Rajagopal dat zij K's 'Six Radio Talks' hiervoor het meest geschikt vinden. Hij gaat aan het werk en maakt de vertalingen, ook die van 'Education and the Significance of Life'. Het project loopt tenslotte op niets uit vanwege geharrewar over garanties met Krishnamurti Writings en de Japanse uitgever. IJsbrand was aanvankelijk bereid hier geld voor op tafel te leggen maar bedenkt zich als hij niet de nodige medewerking krijgt van alle partijen.
Kees is naar Barcelona gefietst en heeft @ f 15 de boot naar Mallorca genomen. Hij ontmoet daar een Amerikaan die hem in een dronkenbui met medewerking van een vriendin inwijdt in het liefdesleven. Hij keert als een door de wol geverfd mens terug en vat zijn kunstenaarschap weer op. Zijn moeder besluit om ook te gaan schilderen. Kees geeft haar aanwijzingen. Zij verhuurt kamers aan pensiongasten voor f 100.- per maand.
Zuster Rens heeft genoeg bij elkaar gespaard en neemt rijlessen. Ze koopt tevens een auto voor f 850.- en rijdt die al spoedig total loss tegen een boom.
Inmiddels heeft Rofé Londen bereikt en een onderhoud met Bennett gehad. Hij heeft voldoende vertrouwen gewekt dat Bennett zich heeft laten openen in Subud. Dit resulteert in een zo intense ervaring dat hij besluit Subud te omarmen. Hij raadt al zijn groepen aan hier ook kennis van te nemen . Bennett is in één sessie tot een staat van bewustzijn gekomen die hij tot nu toe nooit bereikt had.
Dit nieuws steekt de Japanse Subudleden een riem onder het hart want ze hadden al bijna de moed laten zakken dat de voorspelde verbreiding van Subud ooit zou plaats vinden.
 |
IJsbrand is zelf al een groepje begonnen - hij heeft Hans van Rossum en een aantal Japanners er al warm voor laten lopen. Zij komen regelmatig bij hem thuis voor latihan en een praatje. Onder hen bevindt zich een tachtig jaar oude heer Ohnuki die voor de oorlog in de scheepsbouw een belangrijke rol speelde. Hij beweert een vernieuwde scheepsschroef te hebben uitgevonden. Uit dank schenkt hij IJsbrand een antiek leerboekje Japans/Nederlands uit het begin van de negentiende eeuw.
 |
Ondertussen wordt ook meegedaan aan een discussiegroep over levensbeschouwelijke onderwerpen met buitenlanders en jonge Japanners. Een Japanse student had daartoe een oproep geplaatst in de krant. Van buitenlandse zijde was de belangstelling matig, maar er kwamen wel veel studenten opdagen. Er waren bij hen twijfels gerezen over hun traditionele godsdienst en wilden daarom kennis nemen van andere buitenlandse geestelijke stromingen.
Het studiegroepje verpietert echter naarmate de tijd verstrijkt. Een Japanse student vraagt IJsbrand hem de tegenwaarde van twintig gulden te leen. Dat is het laatst dat hij van hem ziet, of hoort. Met de andere deelnemers blijft hij op individuele basis contact houden. Een daarvan, Muneo Matsushima, blijkt zich tot Subud aangetrokken te voelen en wordt in het groepje ingewijd.
Naast deze activiteiten blijft hij op zijn bandrecorder uitwisseling van ideeën met overzese geïnteresseerden onderhouden. Hij heeft zich een grote Grundig bandrecorder aangeschaft.
Van huis komt steeds weer de klacht dat zijn films zo onpersoonlijk zijn dat ze ook in de Cineac vertoond hadden kunnen worden. IJsbrand besluit met medewerking van Hans Brinckmann een film te maken die aan al die klachten een einde moeten maken. Hij wil echter niet in de opgeprikte vertoning vervallen zoals hij dat eens eerder in 1950 in Hong Kong had gedaan. Hij besluit er een satire van te maken aan de hand van een brief die hij naar huis schrijft en waarin hij zijn Japanse leven op de hak neemt. Hans neemt de film heel kundig op, maar vaak bij de buitenopnames niet zonder een gevoel van schaamte, want IJsbrand gaat tot het uiterste om zotte situaties te creeëren. De film 'Met hartelijke Groeten' wordt thuis met grote instemming ontvangen en zorgt voor een komische noot op filmavonden.
|
Op een avond wordt IJsbrand opgebeld door Nico van Zelm, de kanselier van het consulaat. Er heeft zich bij hem een matroos van een Nederlands schip in de haven voor hulp aangemeld. Hij verkeert in grote problemen en doet een bizar verhaal. Opgevoed in Katholiek Internaat Padua te Boekel was hij als jonge tiener met nog wat andere jongens verkracht door de directeur . Niet de laatste, maar het slachtoffer moest daarop als homosexueel onder behandeling gesteld worden. De enige remedie die men daarop wist was castratie. Dat werd uitgevoerd zonder dat de jongen hormoon- of andere supplementen kreeg voorgeschreven. (Castratie als middel om van homosexualiteit te 'genezen' is een praktijk die tot in de jaren zestig in Nederland officieel werd toegepast).
Van school, zonder enige inkomsten en ondersteuning door de ouders, die in geen velden of wegen te bekennen waren, had hij, Henk Heithuis, zich aangemonsterd bij de koopvaardij na eerst in dienst geweest te zijn. Aan boord werd hij gepest. Zijn gestel begon op te spelen zonder de nodige medicatie. Dit bracht hem er toe om bij het consulaat voor hulp aan te kloppen. Er wordt naar de directie van de scheepvaartmaatschappij getelegrafeerd. Die stemmen toe dat hij onmiddellijk per vliegtuig naar Nederland terugkeert. Nico vindt hem in zo een suicidale staat dat hij vreest dat als Henk in Nederland aankomt zonder opvang, hij de hand aan zichzelf zou kunnen slaan. Hij zou minstens door iemand die met zijn lot begaan is op het vliegveld opgewacht moeten worden. Ten einde raad denkt hij aan IJsbrand's moeder, die hem uit gesprekken met hem, als een begrijpende vrouw is overgekomen.
IJsbrand ontmoet Henk en vraagt zijn moeder per brief of zij hem wil opvangen alleen maar voor een paar dagen. Nog voordat zijn brief aankomt staat Henk al voor haar deur in Amsterdam. Hij had haar adres meegekregen. Zijn moeder is bereid om zich over de jongen te ontfermen. Deze is zo dankbaar dat hij bij haar mag logeren dat een innige band tussen hen ontstaat. Ze bezoeken psychiater van Embden Boas, die de nodige medicijnen voorschrijft. Hij herstelt en gaat vaak samen met moeder op stap, iets wat ze met haar zoon Kees nooit deed. Ze vermaken zich kostelijk met koffiedrinken in Americain en op andere leuke uitjes.
Moeder had al eerder Jacques Holtman, violist van het Concertgebouw orkest, soortgelijk geholpen, maar die was inmiddels getrouwd, had een kind gekregen, en was bezig een solistencarrière op te bouwen. Henk kwam op het juiste moment aan.(Wordt vervolgd)
Hans Brinckmann heeft zich op de kunst geworpen, Hij heeft via zijn vriendin Takako interessante kontakten in Kyoto opgedaan en gaat daar helemaal in op. Hij helpt haar om een Japans/Nederlands restaurant op te zetten dat 'Boer' zal heten. Ook verdiept hij zich verder in het Zen Boeddhisme en ontmoet de bekende auteur van 'Zen flesh, Zen bones' Paul Reps. Hij overweegt zelfs een pottenbakkerswiel aan te schaffen om zelf aardewerk te vervaardigen. Hij bewoont nu een prachtig in Japanse stijl ingericht huis in Nishinomiya.
 |
IJsbrand rijdt 's morgens altijd mee met Constant (Jhr. C.L.C) van Kretschmar van de Royal Interocean Lines, die dichtbij woont en met wie hij goed op kan schieten. Hij is voorzitter van de Shioya Country Club en maakt hem er op attent dat zij een regisseur zoeken voor het toneelstuk 'Gaslight'. IJsbrand lijkt dit een uitdaging en een nuttige ervaring. Hij meldt zich aan en wordt geaccepteerd. Om te beginnen moet hij de rollen 'casten'. Dat blijkt niet zonder problemen te gaan. Zijn keuze verschilt van die van de spelers van de toneelgroep. Als hij er het bijltje bij neer wil gooien, gaan ze overstag. Het blijkt een hele opgave om onvoorbereid met deze oudere geroutineerde Engelse amateurspelers te repeteren. Maar tenslotte is het zo ver. Het stuk wordt prima gespeeld en door het publiek enthousiast ontvangen. Dan komt de moeilijkste opgave, het publiek en spelers op het toneel bedanken. IJsbrand heeft tegen heug en meug een flinke borrel naarbinnen gewerkt en weet het er in een half beschonken staat redelijk vanaf te brengen.
Inmiddels is Subud in het Westen aangeslagen. Bennett en anderen nodigen Pak Subuh uit om naar Engeland te komen. Hij maakt een tussenstop in den Haag. Het gezelschap strijkt daar neer bij familie Tjalsma die een mooie villa achter de duinen in den Haag bewonen. IJsbrand doet verwoede pogingen om zijn broer en moeder te bewegen er naartoe te gaan. Kees wijst het resoluut af, maar moeder blijkt te vermurwen en treint naar den Haag. Ze is erg onder de indruk als ze twee Indonesische dames bij haar in de buurt hoort zingen tijdens de latihan. Ze ervaart een vredig gevoel. Ze geeft zich gewonnen. In een latere latihan zal ze zachtjes gaan huilen, geheel tegen haar wil.
Het was daar in den Haag laat geworden, de tram deed er erg lang over en de laatste trein naar Amsterdam bleek juist vertrokken. Thuis raakt Henk Heithuis in paniek en belt naar de Tjalsma's, de GGD en de politie. Tenslotte krijgt hij Pak Subuh aan de lijn die hem verzekert dat alles goed zal komen. Inderdaad komt ze tegen vieren 's nachts binnen strompelen. Ze had niet verder dan Leiden kunnen treinen, daarna de bus naar Haarlem genomen en daar bij een tankstation ten einde raad gaan liften. Ze werd wel wantrouwig aangekeken, maar een automobilist had zich over haar ontfermd.
 |
Inmiddels heeft Henk een advocaat, Mr. Wasch, in de arm genomen om eventuele procedures tegen de scheepvaartmaatschappij en de beheerders van het Katholieke Instituut Padua te starten. Hij is in een ziekenhuis gaan werken en draagt zijn inkomsten af aan moeder Rogge. Ook is er het idee om de krant Het Parool in de arm te nemen om over deze misstanden te rapporteren. Die zijn aanvankelijk erg huiverig om zijn onbewezen beschuldigingen wereldkundig te maken.
Van broer Kees heeft zich een schrijfwoede meester gemaakt. Aangespoord door IJsbrand wil hij nu nieuwe penpals aantrekken. IJsbrand zet voor hem advertenties in de Mainichi Shimbun en Asahi Evening News met als interesses: kunst, schilderen, reizen en karakterstudie. Kees heeft Paul Reps: Zen flesh, Zen bones en nog een paar andere boeken over de cultuur gelezen en wil zich er verder in verdiepen. Hij krijgt een aantal reacties, o.a. van Japanse schoolmeisjes.
Thuis in Amsterdam heeft de televisie nog geen entree gemaakt, dus wordt er 's avonds scrabble en roulette gespeeld door Kees en zijn moeder, Henk, Jaques en wie er zich verder ophoudt.
 |
Tegen het jaareinde is Subud wereldbekend geworden door de 'miraculeuse' geboorte van een baby bij de bekende actrice Eva Bartok in Londen. Er was bij haar kanker geconstateerd die het voor haar onmogelijk maakte een baby levend ter wereld te brengen. Door de aanwezigheid van Pak Subuh geneest zij en kan het kind geboren worden. De pers maakt zich van dit fenomeen meester en verklaart Pak Subuh tot wondergenezer en zijn latihan wonderbaarlijk. Bladen als Paris Match berichten er uitvoerig over. Zij schrijven Pak Subuh tot 's avonds laat in meditatie tegen de gordijnen gesilhouetteerd te zien.
Honderden mensen willen nu ook in Subud geopend worden. Het wordt een pandemonium in het Instituut van George Bennett in Kingston-on-Thames, waar Subuh verblijft.
Dit alles is eigenlijk in strijd met zijn uitgangspunt dat Subud nooit door propaganda verbreid dient te worden. Toch zal de volkomen onbekende Javaanse mystieke beweging die IJsbrand door toeval ontdekt heeft wereldwijde verbreiding te wachten staan en wordt zijn leven er de komende decennia mee verbonden, alsof het lot het zo wil. Hij zal nooit een willige volgeling worden en alles kritisch blijven volgen, zoals hij dat ook met de Theosofie deed.
© Michael Rogge 2022
My photo's and those of my former colleague Hans Brinckmann were shown in the Fujifilm Square Gallery "Photo IS": 'Showa Japan seen through Dutch Eyes' from August 29th to September 30, 2008 at the Fujifilm's Headquarters in Tokyo. 49.000 people came to see the exhibition.
