De Werelden van I J S B R A N D |
De Werelden van I J S B R A N D |
Het weerzien van Tokyo eind mei 1959 is nu onder een ander gesternte. IJsbrand hoeft zich nu niet alles meer te laten aanleunen. Hij zal op de plaats komen van 'tweede man' Hans Alberts, die over een maand zal vertrekken naar Nederland. Het is niet erg druk en het inwerken valt mee. Hij woont aanvankelijk in het huis van Hans Alberts op Washington Heights, nu in heel wat comfortabeler omstandigheden als toen hij aankwam vier jaar eerder. Hij heeft een oudere vrouw, Jakorasan, als huishoudster aangenomen. Ze verzorgt hem goed en kookt ook prima. Hij nodigt dadelijk de Tokyo Subud groep uit voor een avondje bijpraten.
 |
Rudi von Pestel is manager van het Tokyo kantoor. Het is een geschikte kerel om mee om te gaan. Zijn vrouw Greta komt, na shopping, af en toe koket met haar poedelhondjes op kantoor aanwippen. Andries Jansma is ingewerkt door Dick Schotanus die in 1956 naar Singapore overgeplaatst is en daar nu druk doende is om passage te vinden voor repatrierende Handelbankers uit Indonesië. Andries is met een Canadeze, Nancy, getrouwd. Tenslotte is er Arie Buitelaar op de kas. Hij is ook een boekenwurm die weg is van Esscher tekeningen. IJsbrand ziet al spoedig de kans schoon om zijn filosofische gedachtengang en literatuur aan hem te slijten.
 |
Zijn gedachten gaan ook al uit naar een auto. Hij neemt van iemand, die hals over kop zal worden overgeplaatst, een twee jaar oude Austin Cambridge A50 over. Dat betekent ook dat hij een Japans rijbewijs moet zien te bemachtigen. Gelukkig kan dat op basis van zijn Hong Kong rijbewijs. Hij moet nog wel een klein examentje afleggen, maar dat blijkt een wassen neus
Er wordt reikhalsend uitgekeken naar een bericht over de jaarvergadering van de bank. De algemene verwachting is dat het zo niet langer dan een jaar kan duren.
 |
Eind Juli komt het bericht dat Kees en Emmy zoals voorgenomen in Amsterdam in het huwelijk zijn getreden. Het is een bescheiden affaire geworden. Emmy komt uit een gereformeerd gezin. Haar familie heeft wel de wenkbrauwen gefronst bij het idee dat ze met een losbandige kunstenaar trouwt. En dan ook nog geen kerkelijk huwelijk. Het deugt van geen kanten.
Pak Subuh heeft een reis naar Amerika achter de rug, waar hij zeer enthousiast ontvangen is en honderden Amerikanen geopend heeft. IJsbrand had via zijn Taperespondents gesprekken op de bandrecorder al de nodige interesse gewekt. Een vermogend man op Hawaii, John Cooke, heeft bijgedragen aan de reisgelden.
 |
Nu hij een auto heeft kan IJsbrand er op uit trekken. Hij nodigt Subudlid Rin Jubishi met zijn vrouw en kinderen uit voor een tochtje naar een strand aan de Atlantische Oceaan bij Chiba city. Rin was lange tijd verpleegd geweest in een psychiatrische kliniek, maar is nu hersteld.
IJsbrand kan het ook niet laten om brieven naar de krant te schrijven. Hij raakt middels brieven naar de redactie in een felle discussie met missionarissen over de geloofwaardigheid van de Bijbel.
In augustus '59 worden ze getrakteerd op een bezoek van directielid Lulof. Als die hem in zijn auto meeneemt zet hij zich schrap als IJsbrand met zijn Austin op ramkoers zich door het hectische verkeer heen werkt. Veel uitwerking heeft zijn bezoek niet. Twijfel over het voortbestaan van de bank wordt hun uit het hoofd gepraat.
De makelaar van Kees heeft hem opmerkzaam gemaakt op een pand in de Willemstraat in Amsterdam, dat als het Garnalen kerkje bekend staat. Vroeger werden hier diensten gehouden, die meestal door vrouwen werden bezocht. Die hadden echter geen tijd te verliezen en namen daarom hun werk - garnalen pellen - mee. De preek van de dominee gaf toentertijd evenveel afleiding als een radioprogramma in later jaren. Kees kreeg er op de koop een snoepwinkeltje bij en een verhuurd bovenhuis.
Kees kan het kerkje voor twintig duizend gulden krijgen. IJsbrand fourneert de helft en voor de rest wordt een hypotheek uitgenomen.
Husein Rofé heeft inmiddels tabak gekregen van de massale Subud ontwikkeling in Engeland, waarin hij nauwelijks een rol meer speelt. Hij is teruggekeerd naar Hong Kong en zou best een tweede boek willen schrijven dat een beetje olie op de golven wil gooien van de ongebreidelde Subud cultus in zijn ogen. Er is een verwijdering opgetreden tussen hem en George Bennett die nu als het leidende figuur achter de beweging wordt gezien. Rofé voorziet in zijn onderhoud met het geven van taallessen en doceren aan de universiteit en kan daarom geen tijd vrijmaken voor schrijven. Hij zou graag vakantie nemen en een rondtrip aan boord van een vrachtschip naar Japan maken. Als IJsbrand dit wil bekostigen dan zal hij aan boord het manuscript afmaken. Als dank zal hij dan de copyright van het boek overdragen. IJsbrand gaat akkoord met de propositie en betaalt hem duizend pond.
Als Rofé in september '59 in Yokohama aan land gaat overhandigt hij als afgesproken het manuscript van het boek. IJsbrand is wel een beetje onthutst als hij het leest. Het is kritischer dan hij verwacht had. Hij vraagt Husein of hij het niet wat matigen kan. Tot zijn verwondering stemt die daarmee in. De tijd wordt verder doorgebracht met tochtjes naar Hakone aan de Mt. Fuji.
 |
Rofé houdt een lezing voor 120 mensen van de Tokyo groep, waar hij groot gezag heeft. Later reist hij nog naar de Osaka groep waar hij ook een lezing geeft.
IJsbrand zal later uit Hong Kong het gehele manuscript ontvangen. Ze besluiten het boek 'Reflections on Subud' te noemen. Hij vraagt IJsbrand een voorwoord te schrijven, dat hij met aarzeling aanvaardt. Hij tracht er nu een uitgever voor te vinden om althans een deel van zijn inleg terug te krijgen. Van Rider & Co., dat het eerste boek uitgaf, krijgt hij te horen dat ze er hun vingers niet aan willen branden. Ze zijn bang voor een proces wegens 'libel'. De hoop is nu gevestigd op een Subud uitgever in New York, de Dharma Company.
 |
Zij bezoeken ook Karel Versteegh-Meulemans, een Nederlander die Rofé qualificeerde als "a man not only of superior intellectual potentialities but also a spiritual person whose aspirations had in some way been blocked". Hij had zich van jongs af aan in Zen Boeddhisme verdiept en verbleef ook lang in een Zen klooster. Maar zijn aspiraties waren verdwenen. Satori verlichting had plaats gemaakt voor de roes van drankzucht. Hij woonde nu in een Japans huis met twee bediendes, waaronder een beeldschone knaap. De ochtend begint daar met een bloody Mary voor ontbijt. Rofé en IJsbrand staan daar als geheelonthouders beteuterd bij te kijken. Een paar maanden later zal Karel aan lever-cirose bezwijken. IJsbrand tracht zijn achtergelaten bediendes te troosten, maar kan ook verder niets doen. Ook de ambassade is erg betrokken bij het lot van de heengegane bohémien.
IJsbrand heeft Hans al een tijd niet gezien. Ze besluiten elkaar in Gamagori te ontmoeten om weer eens ideeën uit te wisselen nu de toekomst zo onzeker is geworden.
Tochtjes zijn niet van de lucht. Voor Subud reist hij met Harry Sasaki naar Sendai in het Noorden om de paar Subudleden daar een riem onder het hart te steken. Dat allemaal terwijl tyfoon 'Vera' over het land raast en verwoestingen aanricht. Ze bemerken er weinig van en voelen zich beschermd. Ze overnachten op een boerenhoeve en laten zich voorzichtig in een ketel gloeiend water zakken.
Teruggekomen ontvangt hij bericht van Nico van Zelm uit Kobe dat Janwillem van de Wetering zijn training in de Zen tempel heeft opgegeven en en met een Franse boot, de 'Cambodja' naar Holland terug zal reizen. Nico schrijft: Hij heeft getracht zijn westerse ziel aan te passen aan het Oosterse Zen Boeddhisme, maar al zullen de moeilijkheden dan niet onoverkomelijk zijn, vooralsnog schijnen ze incompatible. Hij gaat vanavond naar Hans Brinckmann en zal daar het onderwerp Subud bespreken. J.W. heeft namelijk bij mij dat boek daarover gelezen dat je mij cadeau gedaan hebt.
In Nederland heerst er grote blijdschap want moeder heeft met één van haar schilderijen een Talens prijs gewonnen. Het spoort haar aan om het schilderspad verder op te gaan. Ze heeft het geluk dat haar zoon Kees haar de fijne kneepjes kan bijgebracht.
 |
Hij trekt in oktober in een nieuw huis op de Datemachi-cho, Tengenji, dat hij via een makelaar heeft gehuurd. Het is een haast futuristisch aangelegd huis dat toebehoort aan een Japans diplomaat die op een post in het buitenland zit, maar een huis in Tokyo achter de hand wil houden bij eventuele repatriëring. Er moet heel wat meubilair gekocht worden. Zijn huishoudster Jakorasan verhuist mee.
 |
In november '59 is de kogel door de kerk wat betreft de aankoop van een huis in Amsterdam. Er zijn al heel wat panden hun neus voorbijgegaan doordat de notaris van wie het geld moest komen te lang de boot afhield. Nadat IJsbrand heeft gesteld dat hij anders zelf wel het geld op tafel zal leggen is zijn bereidwilligheid vlotter geworden.
Het is een huis aan de Willemsparkweg 207 geworden. In feite het benedenhuis want het bovenhuis is verhuurd aan een ouder echtpaar. Ze tellen er f 55.000 voor neer nadat ze toestemming van het CBH hebben verkregen. Het huis is wel wat uitgewoond en zal ingrijpend gerenoveerd moeten worden. Ze voelen zich echter de koning te rijk in zo'n royaal pand. Ze maken al meteen plannen om er een gallerie in te beginnen, in de eerste plaats om de kunst van Kees onder de aandacht van het publiek te brengen.
 |
Het bezoek van directieleden wordt nog eens dunnetjes overgedaan. Ditmaal door oud-burgemeester van Amsterdam d'Ailly, die niet zo lang geleden tot de directie is toegetreden. Doch nauwelijks hebben de gelegenheidsbezoeken een aanvang genomen en zijn er al enkele recepties gehouden of een telegram uit Amsterdam roept de directieleden alweer terug. Men staat op het punt een kapitaal blok huizen Herengracht-Singel-Raadhuisstraat, te verkopen. Er wordt een bedrag van f 400.000 genoemd. De verkoop zal de weg vrij moeten maken voor omwisseling van het hoofdkantoor aan het Singel voor het Maagdenhuis aan het Spui. Daar kan de bemiddeling van de oud-burgemeester niet bij gemist worden. De kosten van deze aankoop zullen de bank diep in het vlees snijden en komt op het ongelukkige ogenblik dat juist de zaken teruglopen door het wegvallen van Indonesische handel. Ook de al eerder gestichte Mercantile Bank of Canada lijkt op een fiasco uit te lopen. Eind december verschijnen er al berichten in de krant dat de Gemeente belangstelling heeft om het Maagdenhuis weer van de bank over te nemen.
 |
Eind november '59 ontmoet IJsbrand een Ed en Gerda van der Elsken. Zij hebben een introductiebrief bij zich van Nico van Zelm van het Nederlandse Consulaat in Kobe waarin hij leest: Aangezien je zelf een enthousiast cineast was, vindt je het misschien prettig met deze "lotgenoten in het zeulende zoeken naar zeldzame zaken en zichten" kennis te maken.
Zij zijn per vrachtschip in Kobe voor een verblijf van zes weken gearriveerd. Eigenlijk gezegd zegt de naam van der Elsken IJsbrand niets. Wat er allemaal in Nederland plaats vindt gaat grotendeels aan Nederlanders in het Verre Oosten voorbij. Maar onder Japanse kunstenaars en de jonge Japanse generatie heeft Ed een groot aanzien met de vertaling van zijn boek 'Een liefdesgeschiedenis in de Saint Germain de Prés', dat drie jaar eerder uit was gekomen, ook in een japanse editie.
De cultuur van Frankrijk staat toch al hoog aangeschreven in Japan en deze affaire met de jonge generatie van bohémiens in het middelpunt van de franse cultuur spreekt de jeugd van Japan sterk aan. Ed kan dus rekenen op de hulp en introducties van zijn japanse uitgever en agent, Orion Press. Japanners flirten toch al graag met bekende figuren, wiens prestige ook op hen uitstraalt.
Bij de ontmoeting raakt IJsbrand wel onder de indruk van de voortvarendheid en lef van de fotograaf en zijn trouwe metgezelin Gerda, die zich alles maar moet laten welgevallen. Hij heeft met hen te doen en biedt ze aan om bij hem in huis te trekken tot ze iets anders vinden. Dat lukt hun niet, geen wonder want zij beschikken niet over een budget om meer dan enkele dagen in een hotel te verblijven. Hun opdrachtgevers tonen zich typisch Nederlandse kruideniers als het op vergoeding van onkosten aankomt.
Broer Kees kende de van der Elskens wel aangezien Gerda met hem toelatingsexamen deed voor de Rijks Academie. Ed kwam haar elke dag op de scooter ophalen.
Tenslotte maken de van der Elskens zijn huis een maand lang tot hun hoofdkwartier. IJsbrand's oude fascinatie om zijn bankbestaan voor een film carrière in te ruilen ontwaakt weer. Hij ziet dat dit echtpaar op een schoen en een slof het aandurft om de wereld rond te reizen. Ed heeft opdrachten mee voor tal van tijdschriften. Bovendien verzorgt hij een serie van tien minuten afleveringen voor de AVRO televisie. Daarvoor ontvangt hij het schandalige bedrag van niet veel meer dan honderd gulden per aflevering. Hij heeft een aftandse 16mm Bolex camera bij zich en spreekt een commentaar in op een bandje. De opgenomen filmrolletjes stuurt hij naar Nederland voor ontwikkeling en montage. Er waren al enige uitgezonden.
 |
IJsbrand is gefascineerd door de wijze waarop Ed fotografeert en situaties tot leven weet te brengen door rapport met de personen die hij voor de camera manoevreert. Hij vergezelt hen op expedities naar het nachtleven van Tokyo. Deuren gaan overal voor hen open, zelfs in Zen tempels.
's Avonds houden ze lange gesprekken. Ed is op zijn beurt weer onder de indruk van de films die IJsbrand voor hen vertoont. Er wordt veel over techniek gesproken. Ed gooit er franse stopwoordjes tussen door zoals samblage, waar IJsbrand geen idee van heeft wat ze betekenen. Ed vindt het geen goed idee dat Kees eigen exposities in hun nieuwe huis wil houden >Dat doet afbreuk aan je werk, vindt hij. Hij raadt IJsbrand aan om zich ook als een beatnik in de nieuwe golf van jeugdig élan, die van California tot diep in Europa waait, te storten zonder gedachte aan inkomen of geldelijk gewin.
Als Ed uitgeschoten is in de Kanto wil hij ook de Kansai 'doen'. IJsbrand introduceert ze bij de van Rossums waar ze ook meer dan een maand zullen verblijven. Op zijn beurt verwijst Hans van Rossum hun door naar kennissen van hem, de Priesters, in Hong Kong waar ze ook lange tijd zullen verblijven en waar hij zijn fotoboek 'Hong Kong, The way it was' aan te danken heeft. Zo krijgen ze geweldige gastvrijheid door Nederlanders overzee.
Hun bezoek zal van grote invloed blijken op IJsbrand's verdere levensloop. Zijn horizon is verlegd en een carrière in de film komt weer in zicht. Hij bestelt in Hong Kong alvast een nieuwe Paillard Bolex 16mm camera en een Leica M2, dezelfde camera waar Ed van der Elsken bij zweert.
 |
In 2008 my photo's and those of my former colleague Hans Brinckmann were shown in the Fujifilm Square Gallery "Photo IS": 'Showa Japan seen through Dutch Eyes' at the Fujifilm's Headquarters in Tokyo. It drew 49.000 visitors.
